Atatürk Döneminde Romanya'dan Türk Göçleri (1923-1938) Dr. Önder DUMAN'

Özet: 

Hamdullah  Suphi Bey

93 Harbi'nden sonra başlayan ve kimi zaman kitlesel nitelik kazanan

Romanya'dan Türkiye'ye yönelik göçler, cumhuriyet döneminde

de sürmüştür. 1923-1933 ve 1934-1938 dönemleri olmak üzere iki

ayrı kesitte incelenebilecek olan bu göçler neticesinde yüz binin üzerinde Türk, Anadolu'ya göç etmiştir. Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti her iki dönemde de sadece Müslüman Türklerin göçüne izin verirken,önemli bir nüfusa sahip Hristiyan Gagauz Türklerinin göçüne ise soğuk bakmış, bu husustaki talepleri geri çevirmiştir.

Giriş

Bireylerin ya da toplumsal kümelerin daha iyi şartlarda yaşamak amacıyla bir coğrafya üzerinde yer değiştirmeleri anlamına gelen ve demografik bir süreci ifade eden göç, insanlık tarihiyle özdeş bir olgudur (İpek 2000: 1, Yalçın 2004: 1-11). Hiç kuşkusuz bu olguyla en yoğun biçimde iç içe yaşayan toplulukların başında da Türkler gelmektedir. Daha i. yüzyıldan

itibaren Orta Asya'daki Türk boy ve oymakları yaşam şartlarını iyileştirmek

amacıyla Asya'nın güneyine ve batısına akmaya başlamışlardır (Feher

1999: 1-7). Hazar Denizinin kuzeyinden Balkanlara ilerleyen ilk Türk grupları

zamanla kaybolmuş, güneyden Anadolu'ya ilerleyen gruplar ise Selçuklu

ve Osmanlı Devletlerini kurmuşlardır. Doğudan batıya yönelik bu

nüfus hareketliliği Osmanlılar döneminde de ivmesini kaybetmemiş, Balkanlara

önemli oranda Türk nüfus yerleştirilmiştir (ÜlküsaI1966: 15-21).

Osmanlı Devletinin Balkanlardaki varlığı yaklaşık 500 yıl sürdü. Ancak 19.

yy.ın son çeyreğinden itibaren Rusların Balkanlara girişi ve nihayetinde 93

Harbinin kaybedilmesi ile Osmanlı Devleti bölgedeki hakimiyetini kaybetti.

Söz konusu bölgede Bulgaristan, Romanya, Sırbistan ve Karadağ gibi ulus

devletlerin kurulması ve bunların homojen bir nüfus yaratmak amacıyla

uyguladıkları politikalar Türkleri bu sefer ters istikamette, batı-doğu yönünde

göç etmeğe zorladı (İpek 1999: 14-21, Todorova 1997: 348-349).

Bu tarihten itibaren sadece Balkanlardan değil, Osmanlı Devletinin hakimiyetini

kaybettiği diğer yerlerden de Anadolu'ya Türk göçleri gerçekleşti.

Gelinen noktada Anadolu, deyim yerindeyse Türkler için son sığınma noktası

oldu. Nitekim bu gerçek Falih Rıfkı Atay tarafından şu şekilde dile

getirilmiştir. "... Biz, Tuna'dan "Nazlı Bodin" türküsüyle, Afrika'dan "Cezayir

Marşı" ile, Arabistan denizlerinden "Ey Gaziler" mersiyesi ile ağlaya

ağlaya, Anadolu toprağına göç ettik... " (Atay 1970: 86) Balkanlardan

Anadolu'ya yönelik Türk göçleri cumhuriyet döneminde de devam etmiştir.

A. Göçlerin Sebepleri

ı. Türkiye Cumhuriyetinin Nüfus Politikası

Nüfus, tarihin hemen hemen her döneminde siyasi, iktisadi ve askeri güç

sembolü olarak kabul edilmiştir. Her ne kadar 18. yy. dan itibaren

Malthus'un, nüfus artış hızının denetlenmemesi durumunda insanlığın

büyük bir felaketle karşılaşacağı yolundaki görüşleri sıkça yinelense de,

insanoğlunun ekonomik, toplumsal ve demografik gelişim süreci söz konusu

görüşü tekzip etmiştir (ırmak 1981: 211-212). Nitekim 20. yy. ın ilk

çeyreği itibariyle genel anlayış, nüfus artışının devletlere hem iktisadi, hem

de siyasi ve askeri güç kazandıracağı yönündeydi (Zaim 1973: 23, Saraç

1997: 32).

Nüfusun siyasi, iktisadi ve askeri açıdan önemli bir güç göstergesi olduğu

bu ortamda, Osmanlı Devleti ve onu takip eden Türkiye Cumhuriyeti Devleti

"eksik nüfus"(l) sorunuyla karşı karşıyaydı. Çünkü Balkan Savaşı'yla

başlayan, i. Dünya Savaşı'yla devam eden ve Milli Mücadele ile sonuçlanan

on yıllık bir dönemde Anadolu nüfusu 18 milyondan 13 milyona düşmüş,

% 30'a yakın bir nüfus kaybı yaşanmıştı (Tekeli 1990: 59). Ayrıca

1920'li yılların başında genel sağlık önlemlerinin yetersizliğine karşılık sıtma,

verem, frengi, trahom, tifo ve dizanteri gibi bulaşıcı hastalıklar sonucu

yüksek ölüm oranları dikkati çekmekteydi (ırmak 1981: 214, Talas 1992:

50). Kısacası genç Türkiye topraklarının genişliği dikkate alındığında az ve

aynı zamanda sağlık sorunlarıyla yüklü bir nüfus devralmıştı. Nitekim bu

gerçek Gazi Mustafa Kemal'in 16-17 Ocak 1923'de İstanbul gazetecileri ile

yaptığı mülakatta da gündeme gelmiş ve Gazi burada "... Hakikaten memleketin

nüfusu şayan-ı teessüf bir derecededir... " tespitini yapmıştı. Mustafa

Kemal Paşa bu konuşmada, Türkiye'nin yarısı kadar toprağa sahip Almanya'nın

70 milyonluk bir nüfusu beslediğine dikkat çekiyor ve genç

Türkiye'nin bundan daha fazla olması gerektiğini ifade ediyordu. Mustafa

Kemal Paşa konuşmasının devamında ise nüfus probleminin çözümü yolunda

uygulanacak politikanın esaslarını da şöyle anlatıyordu: ".. .sıhhi ve

içtimai tedbirler almak lazım gelir. Bunun için icap ederse ve aramızda

mütehassıs yoksa nerede varsa oradan mütehassıs celbedeceğiz. Fakat aynı

zamanda hudud-ı milliye haricinde kalan aynı ırk ve aynı harstan olan

anasırı da getirmek ve ... nüfusumuzu tezyid etmek lazımdır". Eğer Rusya'dan

da getirmek mümkün olursa, oradan da getireceğiz. Fakat bence

Garbi Trakya'dan kamilen Türkleri nakletmek lazımdır... " (İnan 1982: 5354)

Görüldüğü üzere yeni devletin nüfus politikası, genel sağlık önlemlerinin

alınması ve dışarıdan göçmen getirilmesi, en basit ifadeyle nüfusun artırılması

esasına dayanıyordu. Zaten ülkenin içinde bulunduğu şartlar da bu

politikayı gerekli kılmaktaydı. 1927 yılı itibariyle Türkiye 762.736 kilometre

kare olup, 13.648.270 kişilik bir nüfusa sahipti. Dolayısıyla kilometre

kareye ortalama 18 kişi düşmekteydi. Bu oran Batı ve Güney Avrupa ülkeleriyle

mukayese edildiğinde, Türkiye'nin az nüfuslu bir ülke olduğu gerçeği

ortaya çıkıyordu. Nitekim kilometre kareye İtalya'da 133, Romanya'da

62, Bulgaristan'da 58 ve Yunanistan'da 49 kişi düşmekteydi (Şeref Nuri

1935: 2). Türkiye'nin nüfusa ihtiyacı olduğunun bir diğer göstergesi ise,

ziraata elverişli arazinin boşluğuydu. Nitekim ülkenin toplam yüz ölçümünün

% 31'i ziraata elverişli olup, bunun sadece % 15, 67'si üzerinde tarım

yapılabilmekteydi (Neşet Halil 1932: 41). Türkiye genç bir ülkeydi ve hızla

kalkınmak zorundaydı. Bu da kısa vadede ancak tarımsal üretimi arttırmakla

sağlanabilirdi. Ülkenin mali durumu tarımda makineleşmeyi mümkün

kılmadığı için, zirai üretimi geliştirmenin tek yolu ise emek arzını genişletmek,

diğer bir ifadeyle boş ve zengin araziyi "şenlendirmekti".

Ülkenin içinde bulunduğu dahili vaziyetin yanı sıra Avrupa'daki bir takım

gelişmeler de, bol nüfus politikasını gerekli kılmaktaydı. Dünyada ve özellikle

de Avrupa'da sömürgecilik rüzgarları henüz etkisini kaybetmemişti.

Avrupa'da hala Anadolu'nun bir Türk yurdu olma özelliği kazanmadığı

iddiaları dile getirilmekte, Türkiye'nin gösterildiğinden daha az bir nüfusa

sahip olduğu ifade edilmekteydi. Yayılmacı bir politika izleyen ve hatta

Akdeniz ve Ege adalarında hak iddia eden İtalya diktatörü Mussolini, 1926

yılında yaptığı bir konuşmada, Türkiye'nin gerçek nüfusunun altı milyon

olduğunu söylemişti (Arı 1992: 415). Bu iddia genç Türkiye için önemli bir

tehdit unsuruydu. Hele bu iddianın daha birkaç yıl öncesinde bağımsızlık

savaşı verilen ülkelerin birinden gelmiş olması durumun ciddiyetini daha

da arttırıyordu.

Görüldüğü üzere Türkiye, cumhuriyetin ilk yılları itibariyle ekonomik kalkınmasını

sağlayacak insan unsuruna sahip olmak ve dıştan kaynaklanan

iddia ve emellere karşı ülkeyi korumak için artma esasına dayanan bir

nüfus politikası izlemek zorundaydı. Nitekim bu zorunluluktan ötürü hükümetler,

"çok nüfus, tok nüfus, şen ve zengin nüfus" siyaseti takip etmişlerdir 

(Arı 1992: 415-416). Bu siyasetin gereği olarak bir taraftan ülke

içinde nüfusu arttırmaya yönelik bir takım tedbirler alınırken(2), diğer taraftan

Ocak 1923'te Mustafa Kemal'in de işaret ettiği üzere Balkanlardaki

Türk kitlenin Anadolu'ya göç ettirilmesine çalışılmış, hatta bu göçler teşvik

edilmiştir (BCA 272.12/58.154.18, BCA 272, 12/60.166.17, Çağatay

2002: 224).

Türkiye dışarıdan göçmen getirerek nüfusu sadece nicelik olarak değil

nitelik olarak da geliştirmek amacındaydı. Beklentiler, Anadolu insanına

nazaran daha zengin ve eğitimli olan bu kitlenin hem 1923 Türk Yunan

Nüfus Mübadelesi ile kaybedilen nitelikli nüfusun yerini alabileceği, hem

de hızlı ekonomik kalkınmanın lokomotifi rolünü üstlenebileceği yönündeydi

(Kızılay 7.12.1937, İpek 2005: 184-186).

2. Yaşanan Yerde Kendini Gösteren Bazı itici Faktörler

Kişiler için hem yaşanan hem de göç edilmesi düşünülen yerlerde bazı itici

ve çekici faktörler vardır. Yaşanan yerde kendini gösteren itici faktörler

siyası, iktisadi, sosyo-kültürel, ailevi ve kişisel sebeplere dayanıyor olabilir

(Yalçın 2004: 31).

Romanya'daki Türkler açısından itici faktörlerin neler olduğunu ifade etmeden

önce şu tespitleri yapmak yerinde olacaktır. 1920'li yıllar itibariyle

Bulgaristan ve Yugoslavya'ya nazaran Romanya'daki Müslüman Türkler

din, kültür ve eğitim alanındaki azınlık haklarını daha rahat kullanabilmekteydiler.

Yaklaşık 190 bin nüfusa sahip olan Müslüman Türkler, seçim

kanunundan faydalanarak Romanya meclisinde kendilerini temsil edecek

vekiller seçebilmekte, dini teşkilatlarını kurabilmekte ve okullarda Türkçe

dersi alabilmekteydiler (Ülküsal 1976,; 1084). Buna karşılık Hristiyan

Gagauz Türkleri ise azınlık olarak kabul edilmedikleri için aynı haklara

sahip değillerdi. Yine aynı yıllar itibariyle Türkiye Romanya siyası ilişkileri

de iyi ve samimi bir hava içerisinde devam etmekteydi (Özgiray 1996:

119).

Türklerin azınlık haklarını kullanabilmeleri ve iki ülke arasındaki iyi ilişkilere

rağmen, Romanya'daki bazı gelişmeler Türkleri göç etmeye sevk etmiştir.

Bu itici faktörlerin ilki toprak meselesidir. Romanya savaş öncesi dönemde

büyük toprak sahipliğine dayalı feodal yapının egemen olduğu bir

tarım toplumu özelliği göstermekteydi. Ancak savaş içinde yapılan harcamalar

ve alınan mağlubiyetler ile ülkenin sosyo-ekonomik yapısı önemli

ölçüde bozuldu. Söz konusu durumun kendi iktidarını olumsuz yönde etkileyeceğini

gören Kral Ferdinand Kasım 1918'de, büyük toprak sahiplerinin

çıkarlarını gözetmekten vazgeçerek, 100 hektarın üzerindeki mülkiyetli

arazilerin istimlak edilerek, ihtiyaç sahibi köylülere dağıtılması ve istimlak

bedelinin %35'inin devlet tarafından karşılanması hususunda bir karar

aldı. Nitekim söz konusu karar 17 Temmuz 1921'den itibaren yürürlüğe

kondu (Kollu 1996: 166, Öksüz 1996: 77). Dolayısıyla bu durum diğer tüm

büyük toprak sahipleri gibi Türkleri de olumsuz yönde etkiledi. Bunun yanı

sıra Romanya Hükümeti 1924'te Türklerin yoğun biçimde yaşadığı

Dobruca bölgesinde ikinci bir istimlak kanunu tatbikatına girişti. Buna göre

herkes elindeki arazinin kendisine ait olduğunu tapu senedi veya şahitlikle

ispata davet edildi. Hükümetin ilanına göre sahiplik durumunu ispat edenler

arazilerinin üçte ikisine kavuşabilecek, geriye kalan miktar ise devlete

intikal edecekti (Ülküsal 1966: 48). Oysa uygulama çok daha farklı tarzda

gerçekleşti. Hükümet el koyacağı toprak oranını üçte bir olarak açıklamasına

rağmen, sahiplik durumunu ispat eden Türklerin çoğu topraklarının

yarıya yakınını bırakmak zorunda kaldılar. Ayrıca Romanya Hükümeti

çoğu defa ziraata elverişli verimli kısımları istimlak ederken, kumlu ve taşlık

kısımları Türklere bıraktı (BCA 030.10/116.810.13). Dolayısıyla zorlukla

geçinen pek çok Türk köylüsü artık ailesine bakamaz hale geldi (Cumhuriyet

3 Birinci Kanun 1934: 6), Romanya Hükümeti el koyduğu bu toprakları,

Makedonya ve Banat'tan getirdiği Ulahlara verme kararı aldı ve böylece

Dobruca'nın Romenleştirilmesi hususunda önemli bir adım attı (BCA

030.10/116.810.13).

Türkleri göçe iten bir diğer faktör ise Romanya'nın 1920'lerin başından

itibaren Makedonya ve Banat'tan getirdiği Ulahları Dobruca'ya yerleştirme

çabalarıdır (BCA 030.10/116.809.3). Bu çabanın ilk aşaması yukarıda da

ifade edildiği üzere Romanya Hükümeti Dobruca'da uygulamış olduğu

istim/ak politikasıdır. Hükümetin öngördüğü yerleştirme planına göre Makedonya

ve Banat'tan getirilen Ulahlar ilk etapta, evleri inşa edilinceye

kadar, Türklerle aynı yerlerde yaşayacaklardı. Nitekim bu kararın tatbikiyle

birlikte iki unsur arasında anlaşmazlıklar çıkmaya başlamış, ilerleyen dönemlerde

Ulahlar Türkleri bölgeden kaçırmak için "cami/ere hakaret etmek",

"av/u/ara domuz bırakmak", "çeşme/ere pislik sürmek" gibi eylemlere

başvurmuşlardır (BCA 030.10/116,810.13, BCA 030.10/247.668.13).

Ulahlarla çatışmayı göze alamayan pek çok Türk ailesi evlerini terk etmiş

ve Türkiye'ye göç etmek üzere hazırlıklara başlamıştır. Dolayısıyla Romanya'nın

Dobruca'yı Romenleştirmek politikası kısa sürede olumlu yönde

sonuç vermeye başlamıştır.

Göçün itici faktörlerinden bir diğeri ise Türklerin angaryaya tabi tutulmaları

ve bazı bölgelerde can ve mal emniyetlerinin tümüyle yok olmaya başlamasıydı.

Özellikle sınır boylarındaki Türk köylüleri angaryaya tabi idi. Bu köylüler

yılın her dönemi sınırdaki askerlere her türlü lojistik desteği sağlamakta,

ancak buna karşılık hiçbir ücret alamamaktaydılar. Türkler yine bazı yerlerde

itilip kakılmakta ve hatta kimi zaman öldürülmekteydiler. Romanya Hükümeti

ise bu suçların faillerinin yakalanması hususunda kendinden beklenen

yetkinliği gösterememekteydi (BCA030.10/116.810.13).

Tüm bunların yanı sıra 1929 ekonomik bunalımının olumsuz etkileri de

Türkleri göçe sevk etmekteydi. Romanya'daki Türkler çoğunlukla tarım

sektöründe faaliyet yürütmekteydiler. 1929 bunalımı ise Romanya ekonomisini

oldukça kötü vurmuş, pazar oldukça daralmıştı. Pazarın daralması

köylülerin ellerindeki ürünü satamaması anlamına geliyordu. Dolayısıyla

ürettiği malı satamayan Türk köylüleri, mali tablosu hiç de iç açıcı olmayan

Romanya Hükümetinden de yardım alamadıkları için oldukça zor günler

geçirmekteydiler (Kollu 1996: 172-173).

Netice itibariyle elinden toprağı alınan, Ulahlarla bir arada yaşamak zorunda

bırakılan, angaryaya tabi tutulan, can ve mal güvenliği tehlikeye

giren ve iktisaden oldukça zorlanan Türkler için tek çare Türk bayrağının

gölgesine sığınmaktı. Nitekim Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin de bu göçü

teşvik etmesi ile on binlerce insan göç yollarına düşmüştür.

B. Göçler

Atatürk döneminde Romanya'dan Türk göçlerini 1923-1933 ve 1934-1938

göçleri olmak üzere iki ayrı dönemde incelemek gerekmektedir. Çünkü her

iki dönem göçler gerek nitelik ve gerekse nicelik bakımından farklılık göstermektedir.

İlk dönem göçler küçük gruplar halinde gerçekleşmiş ve gelenlerin

çoğu serbest göçmen(3) statüsünde kabul edilmişlerdir (Geray 1962: 11,

Ülküsal 1966: 181). Buna karşılık ikinci dönem göçler kitlesel boyutta olup,

gelenler iskan göçmen(4) statüsünde devlet eliyle yerleştirilmişlerdir (Cumhuriyet

28 Ağustos 1935: 2, Son Posta 28 Mayıs 1935, Geray 1962: 11).

1. 1923-1933 Dönemi Göçler

Ulahların Dobruca'ya yerleştirilmesi ve özellikle de 1924 istimlak kanununun

tatbiki ile Türkler, Romanya'daki yaşam koşullarının kendileri için

artık hiç de kolay olmayacağını anlamışlardı. Dolayısıyla Türkler yavaş

yavaş ellerindeki menkul ve gayrimenkulleri satarak, pasaport temin etmeye

ve konsoloslar vasıtasıyla Türkiye'den göç talebinde bulunmaya başladılar.

Türkiye Hükümeti prensip itibariyle bu talepleri geri çevirmedi ancak,

ülkenin mali imkanların sınırlı olması nedeniyle sadece, herhangi bir

şekilde yardım talep etmemek şartını. diğer bir ifadeyle serbest göçmenlik

statüsünü kabul edenlere göç izni verdi (BCA 272.12/56.143.95, BCA

272.12/56.142.24). Dolayısıyla göçmenlerin Türkiye'ye gelirken yaşamlarını

idame ettirecek maddi imkanları da beraberlerinde getirmeleri gerekiyordu.

Nitekim 1928'e kadar ki göç sürecinde gelenlerin çoğunlukla ziraatla

uğraşan "müstakil çiftçiler" oldukları ve arazi satışlarından elde ettikleri

önemli miktardaki nakit paralarla Türkiye'ye giriş yaptıkları tespit edilmektedir

(BCA 272,12/60.166.17). Dolayısıyla bu ilk beş yıllık dönemde Türkiye

Hükümeti hem Iskan masrafı yapmamış, hem de önemli miktardaki

bir sermayenin ülkeye girişini temin etmiştir. Buna karşılık Romanya Hükümeti,

Türklerin göçü ile ülkedeki zenginliğin yavaş yavaş dışarıya çıktığını

görerek, bu süreci engellemek üzere 1928 yılında bazı girişimlerde bulundu.

Öncelikle pasaport alma aşamasında bazı engeller koydu. Ardından

Romanya partilerine üye olan ve göçlerle birlikte çıkarları zedelenmeye

başlayan nüfuzlu Türklerle iş birliği yaparak, göç aleyhinde propaganda

faaliyetleri yürüttü. Nitekim bu çalışmalar kısa sürede etkisini gösterdi ve

1928 yılının ikinci yarısından itibaren Türk göçlerinde bir durulma gözlendi

(BCA 272.12/ 60.166.17). Bu aşamada Türkiye'nin tepkisiz kalması beklenemezdi.

Nitekim bu hususta ilk girişim Türkiye'nin Bükreş elçisinden

geldi. Öncelikle pasaport alma aşamasında çıkarılan engellerin kaldırılması

ve göç aleyhinde yapılan propagandalara son verilmesi hususunda Romanya

resmi makamları nezdinde bazı girişimlerde bulunan elçi, 25 Haziran

1928'de Ankara'ya bir yazı göndererek, Türkiye'nin olaya müdahil

olmasını istedi. Elçiye göre Türkiye öncelikli olarak pasaport temini hususunda

çıkarılan güçlüklere karşı diplomatik girişimlerde bulunmalı ve göç

aleyhinde bulunan nüfuzlu Türklere emval-i metrukeden toprak vererek,

onları kazanmalı, ardından da imam, öğretmen ve mizah gazeteleri vasıtasıyla

Romanya'da göç propagandası yapmalıydı (BCA 272.12/60.166.17).

Elçinin tedbir mahiyetindeki bu önerilerine karşılık, Türkiye'nin ne tür

girişimlerde bulunduğu tespit edilememekle birlikte, 1933'te bir diğer elçi

Hamdullah Suphi Bey'in(5) pasaport çıkarmada yaşanan zorluklardan

bahsediyor olması (BCA 030.10/247.668.13), mevcut sorunların hala

çözüme kavuşturulamadığını göstermekteydi. Bu problemlere rağmen

1928'den sonraki süreçte az da olsa Romanya'dan Türkiye'ye yönelik

göçler devam etmiştir (BCA 030.10/116.809.3).

Bu on yıllık dönemde serbest göçmenlerin yanı sıra çok az miktarda iskanlı

statüde göçmen de kabul edilmiştir. Bunlar daha çok 1924 istimlak kanunu

sonrasında işleyecek toprağı kalmayan ve geçim sıkıntısına düşen kimselerdi.

Türkiye Hükümeti bu durumdaki Türklerin pasaport işlemlerini konsoloslar

vasıtasıyla halletmiş. nakliye masraflarını karşılamış ve iskanlarını

sağlamıştır (BCA 030.10/81.530.7). Netice itibariyle 1923-1933 göç döneminde

serbest ve iskanlı statüde, küçük gruplar halinde Romanya'dan

Türkiye'ye toplam 33.852 kişi göç etmiştir (Geray 1962: 11).

2. 1934-1938 Dönemi Göçler

1930'ların başı itibariyle Romanya'daki Türklerin yaşam şartları oldukça

ağırlaşmıştı. Bir yandan ekonomik değeri olan toprakların istimlak edilmesi, 

diğer yandan Ulahların baskıları, can ve mal güvenliğinin ortadan kalkması,

angarya ve ekonomik buhranın olumsuz etkileri göçten başka çıkar

yol bırakmamıştı. Nitekim bu durum Bükreş Elçisi Hamdullah Suphi Bey'in

26 Mayıs 1932 tarihli raporunda şöyle anlatılmaktaydı. "... Vakit geçtikçe

Türk halkının mukavemeti her suretle azalmaktadır. Bir gün gelecektir ki

muhaceret hareketi, önüne geçilmek imkanı olmayan bir sel halini alacaktır...

Ya bütün mal ve mülklerini bırakarak Firar ediyormuş gibi Romanya'yı

terk edecekler yahut da bunların ellerindeki son servet/er de pasaport

temini uğrunda rüşvet olarak yabancı ellere gidecektir... "(BCA

030.10/116.809.3)

Hamdullah Suphi Bey'in bu öngörüsü kısa bir süre içerisinde gerçekleşti.

1932 yılı sonbaharından itibaren Dobruca'daki birçok Türk aile malını,

mülkünü yok pahasına satmakta ve bir an önce Türkiye'ye göç etmenin

yollarını aramaktaydılar (BCA 030.10/246.667.10). Bu hareketliliğe karşılık

Türkiye Hükümeti, kitlesel bir göç karşısında göçmenlerin sevk, iaşe ve

iskanı ile ortaya çıkacak masrafı karşılayabilecek mali imkanlardan yoksundu

(BCA 030.10/116.809.3). Dolayısıyla hükümet 1933 yılı başında

Bükreş elçiliğine bir talimat göndererek, muhtemel bir kitlesel göçün önlenmesi

hususunda gerekli tedbirlerin alınmasını istedi (BCA

030.10/246.667.10) .

Elçilik ile hükümet arasındaki bu yazışmalar devam ederken, Romanya'daki

Türkler arasında göç hazırlığı had safhaya ulaşmıştı. Herkes ev ve

arazisini satma telaşındaydı. Dolayısıyla Türklerle meskûn bölgelerde arazi

fiyatları oldukça düştü. Dobruca'daki Romen ve Bulgarlar Türklerin er geç

gideceğini bildikleri için toprak satın alımında istekli davranmıyor, fiyatların

daha da düşmesini bekliyorlardı (Ulus 4 Eylül 1935: 1). Hatta bazıları

aralarında bir takım teşekküller oluşturarak fiyatları kendileri belirlemekte

ve tekel halinde satın alım yapmaktaydılar (Cumhuriyet 9 Ağustos 1935:

3). Doğal olarak bu durum fiyatları asgari seviyeye çekiyordu (Cumhuriyet

5 Nisan 1934: 4). Öyle ki "müştemelatı"(6) ile birlikte arazisinin dekarını

300-400 leye satmak durumunda kalanlara sıkça rastlanmaktaydı (BCA

030.10/247.668.13).

Türklerin bu yoğun göç hazırlıklarına karşılık Hamdullah Suphi Bey'in

almış olduğu tedbirler neticesinde 1933 yılı içinde kitlesel bir göç yaşanmadı.

Söz konusu yıl içinde sadece 3.273 kişi Türkiye'ye göç etti (BCA

030.10/81.531.8). Ancak alınan tedbirler kısa süre içerisinde etkisini yitirmiş

olsa gerek, 1934 yılı ilkbaharında Dobruca'daki Türkler kitleler halinde

liman kenti Köstence'ye doğru akmaya başladılar. Ev ve arazilerini satan

ve geriye kalan mallarını da arabalara yükleyen Türkler, Silistre, Pazarcık

ve Tozakan sancaklarından hareketle 4-5 günlük bir yolculuk neticesinde

Köstence’ye varmakta ve bir an önce Türkiye’ye ulaşma arayışı içerisine

girmekteydiler (Cumhuriyet 3 Birinci Kanun 1934: 6). Kuşkusuz bu acelenin

arkasında, yaşanan sıkıntıların etkisi büyüktü; ancak Köstence limanında

göçmen nakletmek için bekleyen vapur sahipleri de yaptıkları çalışmalarla

bu göç etme sürecini tetiklemekteydiler. Daha önce de ifade edildiği

üzere Türkiye, kitlesel bir göçe hazırlıklı olmadığı için göçmenlere vapur

tahsis etmemişti. Buna karşılık Köstence’deki göçmenler ise bir an önce

Türkiye’ye varmak için nakliye ücretini ceplerinden ödemeyi göze alarak,

vapur kiralama yolunu tutmuşlardı (Akşam 7 Teşrin-i Sani 1934: 1). Mümkün

olduğu kadar çok göçmen taşıyarak, daha fazla kazanç peşinde koşan

vapur sahipleri ise kendi aralarında rekabete girerek, köylere kadar gitmekte

ve göçmen toplamaktaydılar (Cumhuriyet 13 Mayıs 1935: 2). Dolayısıyla

tüm bu çalışmalar göç hareketliliğine önemli ölçüde ivme kazandırmaktaydı.

1934 yılı sonbaharında yaklaşık 30 bin kişi Türkiye’ye göç etmek üzere

Köstence’de toplandı (Akşam 16 Teşrin-i Evvel 1934: 3). Göçmenler için

buradaki en önemli sorun hamal ücretleriydi. Örgütlü biçimde çalışan hamallar,

göçmenlerin ağır eşyalarını ve hayvanlarını tayfaların taşımasına

izin vermiyor, dolayısıyla kendi tekellerinde olan bu iş için yüksek ücretler

talep ediyorlardı (Cumhuriyet 9 Ağustos 1935: 3). Pasaport ve nakliye

ücretlerini ceplerinden ödeyen göçmenler, ellerindeki son parayı da hamallara

vermek zorunda kalıyorlardı. Nitekim 1934 yılı Aralık ayında Türkiye’ye

gelen 1.583 kişilik bir kafileyi Tekirdağ’da karşılayan Trakya Umumi

Müfettişi İbrahim Tali Bey’in raporuna göre, göçmenlerin elindeki toplam

para 2.500 liraydı ve en varlıklı göçmende bile sadece 1, 5 lira vardı (BCA

030.10/72.472.7). Görüldüğü üzere göçmenler 1934 yılı sonu itibariyle

tüm maddî güçlerini yitirmiş biçimde Türkiye’ye gelmekteydiler.

Vapurlara binene kadar büyük maddî külfetler yüklenen göçmenlerin,

güvenli ve rahat bir yolculuk yaptıkları söylenemezdi. Mümkün olan en

ucuz tarifeyle yolculuk yapmak isteyen göçmenler, vapurların donanım ve

kapasite itibariyle nakliyata elverişli olup olmadığı hususunu pek gözetmemekteydiler.

Bunu fırsat bilen vapur sahipleri ise telsiz tertibatı dahi

olmayan vapurlara (BCA 030.10/81.531.4, Akşam 16 Teşrin-i Evvel 1934:

3) kapasitesinin çok üzerinde yolcu ve eşya istif etmekteydiler (BCA

030.10/116.810.13). Nitekim bu şartlar altında sadece Haziran-Ağustos

1934 döneminde 4.337 kişi Türkiye’ye gelmiştir (Cumhuriyet 13 Birinci

Teşrin 1934: 1).

1934 yılı sonuna gelindiğinde Köstence’de konsolosluktaki işlemlerinin

bitirilmesini bekleyen yaklaşık 10 bin göçmen bulunmaktaydı. Bu sayı

1935 yılı başından itibaren yine artmaya başlamıştı. Artık ok yaydan çıkmış,
bu insanların belli bir program dahilinde Türkiye’ye getirilmesi zorunlu

hale gelmişti. Nitekim bu gerçekten hareketle Türkiye Hükümeti, Romanya’daki

Türklerin göçünü belli bir düzene kavuşturmak ve onların hak

ve menfaatlerini korumak üzere Bükreş Elçisi Hamdullah Suphi Bey’i görevlendirdi

(Akşam 1 Mart 1935: 1). Hamdullah Suphi Bey’in girişimleri

sonucunda, içinde Romanya Başbakanı, İçişleri ve Ziraat bakanlarının da

bulunduğu bir komisyon kuruldu. 21 Şubat 1935’te yapılan ilk komisyon

toplantısında başta pasaport olmak üzere Türklerin göçler esnasında karşılaştıkları

problemleri en yetkili makamlara anlatan Hamdullah Suphi Bey,

bundan sonraki göç süreci hakkında bazı önerilerde bulundu. Hamdullah

Suphi Bey, Türklerin oturdukları bölgelerin 3 veya 4 mıntıkaya ayrılmasını

ve bu mıntıkaların belli bir sıra ile göç etmesini, Türklerden geriye kalan

menkul ve gayrimenkullerin karma bir komisyon tarafından tespit edilmesini

ve değerlerinin saptanmasını, bunların Romanya Hükümeti tarafından

satın alınarak, bedelinin kısmen nakit kısmen petrol ve kereste ile ödenmesini

talep etti. Hamdullah Suphi Bey ayrıca, Türk ahaliye köy köy müşterek

pasaport verilmesini ve cüz’i bir ücret talep edilmesini, vergi borçlarının

affedilmesini ve de rıhtım ve iskelelerde hamallara ödenen yüksek ücretlerden

Türklerin bağışık tutulmasını istedi. Hamdullah Suphi Bey’in bu

istekleri Romen yetkililerce prensip itibariyle kabul edildi (BCA

030.10/247.668.16). Bütün bu prensip kararlar Türkiye Dışişleri Bakanı

Tevfik Rüştü Aras’ın 10 Mayıs 1935 tarihli Bükreş ziyaretinde tekrar müzakere

edildi ve uygulama aşamasına geçilmesi hususunda bir karara varıldı.

Bu ziyaretten kısa bir süre sonra da Romanya Hükümeti ilk adımı atarak,

liman ve rıhtımlarda hamallara ait olan yük taşıma tekelini Türk göçmenler

için geçici olarak kaldırdı. Buna göre artık göçmenler eşyalarını ve hayvanlarını

vapurlardaki tayfalara yükletebileceklerdi (Cumhuriyet 9 Ağustos

1935: 3).

Romanya’da Türk göçü ile ilgili olarak görüşmeler devam ederken, Türkiye’de

hükümet de göçmenlerin taşınması için vapur acenteleriyle görüşmeler

yapmaktaydı. Nitekim bu görüşmeler neticesinde taşıma bedeli bütçeden

karşılanmak üzere Bursa, Nazım, Hisar, Adana ve Adnan vapurları

sahipleriyle anlaşıldı. Anlaşmaya göre vapur sahipleri eşyası ile birlikte her

bir göçmeni Köstence’den İstanbul’a 290 leye (237 kuruş) taşıyacaktı (Akşam

10 Haziran 1935: 5).

Tüm bu göç hazırlıkları yapılırken, Romanya’daki Türk elçi ve konsolosları

da hummalı bir çalışma içerisindeydiler. Çünkü Trakya Umumi Müfettişi

İbrahim Tali Bey 20 Mart 1935’de Bükreş elçiliğine gönderdiği yazıda

(BCA 030.10/116.810.13), Romanya’dan bir yıl içinde 50 bin göçmen

alınabileceğini ifade etmişti. Dolayısıyla elçi ve konsoloslar da bu kotayı

doldurabilmek için oldukça yoğun biçimde çalışmakta, sürekli olarak iç

bölgelerden Köstence’ye göçmen sevk etmekteydiler. Nitekim yaz aylarına

gelindiğinde Köstence’de yaklaşık olarak 30 bin kişilik bir göçmen kütlesi

mevcuttu. Elçi ve konsolosluk görevlilerinin bu yoğun çalışmalarına karşılık,

nakliyat işi oldukça ağır işliyordu. Ayda sadece bir sefer yapılabilmekte,

dolayısıyla vapurcular bundan oldukça şikâyet etmekteydiler (Cumhuriyet

10 İkinci Teşrin 1935: 1). Sürecin bu kadar ağır işlemesinde memur yetersizliği

nedeniyle işlemlerin gereğinden fazla uzamasının da etkisi vardı;

ancak asıl sebep, göçmenlerin Türkiye’deki iskânı için yapılan hazırlıkların

tamamlanmasının beklenmesiydi (Cumhuriyet 25 Eylül 1935: 2). İskân

bölgelerindeki hazırlıklar tamamlanmadıkça, Köstence’deki vapurlara limandan

çıkış izni verilmiyordu.

1935 yılı yaz ayları boyunca göçmen nakliyatı aralıklarla devam etti. Ancak

Eylül ayı sonlarına gelindiğinde vapurcular yaptıkları seferlere ait navlun

ücretlerinin ödenmediğini gerekçe göstererek sefere çıkmayacaklarını

ilân ettiler ve dolayısıyla göçmen sevkıyatı durdu (Cumhuriyet 24 Eylül

1935: 2). Vapurcuların ifadesine göre toplam borç 5 milyon ley civarındaydı

(Son Posta 19 İkinci Teşrin 1935: 9). Vapur sahipleri ayrıca, göçmen

başına 290 ley üzerinden mukavele yaptıklarını ve o zaman 81 leyin 1

liraya denk geldiğini, oysa son zamanlarda leyin lira karşısında % 44 oranında

değer kaybettiğini ifade ederek, aradaki farkın taşıma ücretlerine

yansıtılmasını talep etmekteydiler (Son Posta 21 İkinci Teşrin 1935: 8).

Deniz Ticaret Müdürlüğü ile vapurcular arasındaki görüşmeler yaklaşık bir

ay sürdü. Görüşmeler neticesinde borçların hemen ödenmesi ve bundan

sonra göçmenlerin nüfus başına 360 kuruş üzerinden taşınması hususunda

anlaşmaya varıldı. Anlaşmaya göre ayrıca vapurcular göçmenlerin canlı

hayvanları için 625, arabaları için ise 500 kuruş taşıma ücreti alacaklardı

(Cumhuriyet 24 İkinci Teşrin 1935: 8).

Vapurların navlun ücretleri ile ilgili görüşmelerin devam ettiği sıralarda,

Köstence’de ve Dobruca’nın iç bölgelerinde göç için gerekli hazırlıklarını

tamamlamış 25 bin kişilik (BCA 030.10/72.475.2) bir kitle heyecanla Türkiye’ye

kavuşmayı beklemekteydi. Ancak bu heyecanlı bekleyiş 25 Eylül

1935’de Ankara’dan Bükreş elçiliğine ulaşan bir yazı ile yerini hayal kırıklığına

bıraktı. Çünkü söz konusu yazıda, 1935 yılı için artık Türkiye’ye

göçmen gönderilmemesi istenmekteydi. Buna gerekçe olarak da, “eldeki

tahsisatın gelenleri bile barındırmaya kâfi gelmemesi” gösterilmekteydi

(BCA 030.10/116.810.13). Anlaşıldığı kadarıyla Türkiye Hükümeti Romanya

ve diğer Balkan ülkelerinden gelen göçmenleri yerleştirmek hususunda

bütçesinden kaynaklanan önemli sorunlar yaşıyordu. Aldığı bu son

kararla, göçü geçici de olsa durdurarak, çözülmesi sonradan mümkün

olmayacak bir takım problemlerin önünü almak niyetinde olsa gerekti. Bu

iyi niyete karşılık 25 Eylül tarihli yazı, Türkiye’nin göç ve iskân plânlaması

işini iyi bir biçimde yapamadığı gerçeğini de ortaya koyuyordu. Çünkü

yukarıda da ifade edildiği üzere Trakya Umumi Müfettişi 1935 yılı için

sadece Romanya’dan 50 bin göçmen kabul edilebileceğini ifade etmiş, elçi

ve konsolosluklar da ona göre çalışma yürütmüşlerdi. Oysa gelinen noktada

sözü edilen miktarın yarısından biraz fazlası Türkiye’ye göç etme imkânına

kavuşmuş (BCA 030.10/116.810.15), geride hayal kırıklığına uğramış

bir kitle bırakılmıştı. Dolayısıyla 1935 yılı içinde Türkiye’de göç ve iskân işi

ile uğraşan kurumların eş güdümlü biçimde hareket etmediği, yapılan plânlamalarda

ülkenin mevcut imkânlarının pek de gözetilmediği gerçeği ortaya

çıkıyordu.

Türkiye Hükümeti Bükreş elçiliğinin yanı sıra Romanya Hükümetine de bir

yazı göndererek, 1935 yılı için artık göçmen gönderilmemesini istedi

(Cumhuriyet 12 İkinci Teşrin 1935: 1). Bu talep, mallarını bir yıl önce

tasfiye eden ve nakledilmeyi bekleyen 8 bin göçmenin Kasım 1935 sonlarında

Türkiye’ye gönderilmesinden sonra tam olarak uygulamaya konuldu

(Cumhuriyet 22 İkinci Teşrin 1935: 1). 1935 yılı içinde mallarını tasfiye

ederek Köstence’de göç etmeyi bekleyen 15 bin kişi ise ya geldikleri bölgelere

geri gönderildi, ya da konsoloslukça kiralanan hanlara yerleştirildi

(Cumhuriyet 24 İkinci Teşrin 1935: 8, Son Posta 26 İkinci Teşrin 1935: 1).

1935 yılı içinde mallarını tasfiye ederek göçü bekleyen 15 bin göçmenin

mevcudiyeti ve göçlerin belli bir düzen ve program dahilinde gerçekleşmesi

zorunluluğu karşısında Türkiye, 1936 yılı başında Bükreş elçiliği vasıtasıyla

Romanya resmî makamlarına başvurarak (Akşam 9 Şubat 1936: 1), daha

önce mutabık kalınan, ancak yazılı hale getirilmeyen prensip kararlarının

mukavele haline getirilmesi talebinde bulundu. Bükreş Elçisi Hamdullah

Suphi Bey vasıtasıyla yürütülen görüşmeler Nisan ayı sonlarında tamamlanarak,

bir mukavele metni ortaya çıkarıldı. Metin üzerindeki çalışmalar

yaklaşık dört ay sürdü ve nihayet 4 Eylül 1936’da göç mukavelesi taraflar

arasında imza edildi. Mukaveleye göre, Dobruca’da oturan Müslüman

Türk tebaa beş sene zarfında Türkiye’ye göç ettirilecek ve bu belli bir program

dahilinde sancak sancak icra edilecekti. Göçler her iki tarafın katılımıyla

kurulacak bir komisyon marifetiyle yürütülecekti. Göçmenlerin şehir

harici gayrimenkulleri Romanya Hükümetine kalacak, bunların bedelleri

hektar başına 6.000 ley üzerinden hesaplanacak ve borç olarak kaydedilecekti.

Romanya, toplam borcun % 25’ni kereste, % 25’ini canlı hayvan, %

10’unu petrol ve geri kalanı da diğer bir takım eşya ile ödeyecekti. Göçmenler

şehir dahilindeki gayrimenkullerini ise kendileri satacak ve bedeli

ile de kereste, petrol vs. götürebileceklerdi. Şahsi eşyalarını, çift hayvanlarını,
tarım alet ve edevatını yanına alabilecek olan göçmenler, fert başına

1.000 ley ile 2.000 ley değerinde döviz çıkarabileceklerdi (Cumhuriyet 11

Birinci Kanun 1936: 2, Altuğ 1991: 117-118).

Türkiye ile Romanya arasında söz konusu mukavele ile ilgili çalışmalar

sürerken, bir yandan da göçler devam etmekteydi. 1935 yılı içinde mallarını

satmış, göçe hazır halde bekleyen 25 bin kişi 1936 yaz ayları içinde

Türkiye’ye taşındı (Ulus 17 Nisan 1936: 6, Son Posta 16 Temmuz 1936:

4). Ancak bunlar menkul ve gayrimenkullerini önceden sattıkları için 4

Eylül 1936 tarihli mukavele şartları dışında bırakıldılar.

Göç mukavelesinin tatbiki ile ilgili çalışmalar 1937 yılının ilk günlerinde

başladı. Öncelikle, göç edecek kimselerin kırsal bölgelerdeki gayrimenkullerinin

tespiti ve kayıt altına alınması için iki ülke temsilcilerinden oluşan bir

komisyon kuruldu. Türkiye bu komisyona Tokat Mebusu Nazım Poroy,

Avukat Kemal Bey ve bir kâtip ile katıldı (BCA 30.18.1.2/74.40.5, BCA

30.18.1.2/77.68.6). Söz konusu komisyon 1937 yılı içinde Türkiye göç

etmesi öngörülen 15 bin kişinin (Son Posta 28 Mayıs 1937: 4) geride bırakacağı

ev ve arazinin tespit ve kaydını yapmaya çalıştı.

Kayıt çalışmaları yapılırken, bir taraftan da işlemleri tamamlanan göçmenlerin

taşınmasına çalışılmaktaydı. Nitekim bu kapsamda Türkiye Hükümeti

ilk olarak 1935 yılında tespit edilen taşıma ücretlerinin yüksek olduğunu

düşünerek, vapurcularla tekrar masaya oturdu. Yapılan görüşmeler neticesinde

Kalkavanzadelerle, Köstence İstanbul arasında her bir göçmenin 190

kuruşa, canlı hayvanların 3 liraya ve arabalarında 280 kuruşa taşınması

hususlarını içeren bir mukavele yapıldı. Mukaveleye göre ayrıca, İzmir’e

yapılacak seferlerde bu ücretlere % 50 oranında zam uygulanacaktı (Son

Posta 17 Haziran 1937: 4, Anadolu 19 Haziran 1937: 6). Nitekim bu tarife

üzerinden 1937’de 15 bin ve 1938’de 10 bin civarında Türk, Köstence’den

İstanbul ve İzmir’e taşınmıştır. 4 Eylül 1936’da Romanya ile göç mukavelesi

yapılması ve sürecin buna göre işletilmesi, önceki yıllarda yaşanan göç

ve iskân ile ilgili sorunları önemli ölçüde azaltmıştır. Bununla birlikte mukavele

ile birlikte tarım ve ticaretle uğraşan zengin Türklerin de herhangi

bir maddî kayba uğramadan göç etmeleri sağlanmış, ülkeye petrol ve kerestenin

yanı sıra önemli miktarda nakit akışı sağlanmıştır. Netice itibariyle

1934-1938 aralığı Türk göçlerinin en yoğun yaşandığı dönem olmuş ve bu

dönemde 80 binin üzerinde Müslüman Türk Türkiye’ye göç ettirilmiştir

(Geray 1962: 13).

3. Gagauz Türklerinin Göçü Meselesi

1930’ların başında 250 bine yakın bir nüfusa sahip olan Gagauz Türkleri,

Romanya’da daha çok Basarabya ve Dobruca bölgelerinde yaşamaktaydılar(7).
Ortodoks Hristiyanlığı inancına sahip olan Gagauz Türkleri, bu

nitelikleri nedeniyle gerek Osmanlı idaresinin ve gerekse Türkiye Cumhuriyeti’nin

ilgisini çeken bir topluluk değildi. Zaten cumhuriyet idaresi de adı

geçen topluluk hakkındaki ilk bilgileri 1930’ların başından itibaren bölgedeki

konsoloslarından almaya başlamıştır (Anzerlioğlu 2006: 32).

Gagauzlar hakkındaki bilgiler Hamdullah Suphi Bey’in 1931 yılında Bükreş

elçiliğine atanması ile önemli oranda artmış ve Gagauz göçü meselesi

de bu tarihten itibaren gündeme gelmiştir. Hamdullah Suphi Bey Bükreş’e

geldikten kısa bir süre sonra Gagauz Türkleri ile yakından ilgilenmeye başlamıştır.

Nitekim “Gagauz Türkleri” başlıklı ilk raporu elçilik görevine

atanmasının sadece yedi ay sonrasına, 18 Ocak 1932 tarihine aittir. Hamdullah

Suphi Bey söz konusu raporda, Gagauzların tarihi, fiziki görünüşleri,

örf, adet ve gelenekleri hakkında bilgiler vermekte ve “Türklüğünden

şüphe edilemeyecek olan” bu kitlenin Türkiye’ye kabulü hususundaki ümit

ve beklentisini şu cümlelerle ifade etmekteydi:

Eğer Türk milliyetperverliği, eski Rumeli’nin koskoca bir parçasında asırlardan

beri ana dillerini sadakatla muhafaza eden bu eyi ahlak sahibi, sağlam

ve güzel Türk halkı ile alakadar olmaya başlar ve bunlara tarihi hakikati

telkin ile kendilerini Türk camiasına davet ederek başka milletler arasında

büsbütün eriyip kaybolmalarına mani olursa ve nihayet ümit ve temenni

ettiğim üzere Anadolu’nun kapılarını Türk ırkının bu öz evladına

açar ve eski maruf tesamuhuna göre onlara dini hürriyetleriyle beraber yer

ve yurt gösterirse boş olan Anadolu kendisine sadakatla ve merbut kalacağı

muhakkak olan yep yeni bir kuvvet kazanır… (BCA 030.10/246.666.30,

Anzerlioğlu 2006: 40).

Hamdullah Suphi Bey bu satırları kaleme alırken, 1923’de Ortodoks Karaman

Türklerinin mübadeleye tabi tutulduğu gerçeğini unutmuş olmasa

gerektir. Bu açıdan Ortodoks Gagauz Türklerinin Türkiye’ye göçü hususunda

ümit beslemesi ve bu hususta talepte bulunması oldukça ilginçtir.

Hamdullah Suphi Bey’in içindeki ümit ilerleyen yıllarda tükenmemiş olsa

gerektir ki, 24 Ekim 1934 tarihli raporu da aynı konuyla ilgiliydi. Yine

Gagauz göçü hususundaki ümit ve beklentisini ifade ediyordu. Ancak bu

sefer farklı olarak, sanki Gagauz Türklerinin Müslüman Türklerden daha

nitelikli bir nüfus olduğunu ispat etmek gayreti içerisindeydi. Nitekim ona

göre, “Müslüman Türkler çok çekingen ve çok yılgın olduğu için hislerini

coşkunlukla göstermekten çekinmekte”, Gagauz Türkleri ise “çok daha

uyanık, daha zengin, daha tahsilli ve daha yetişmiş”ti. Yine ona göre, İslâm

terbiyesi Müslüman Türklerin “bütün heveslerini öldürmüş geride gündelik

hayatın içinde kaybolmuş gayesiz bir millet” bırakmıştı. Buna karşılık

Gagauz Türkleri “dipdiri, ruhu istekle, mücadele kuvvetiyle dolu” bir unsurdu.
Dolayısıyla “ıssız Anadolu’ya neşe, refah ve umran getirecek” asıl

kitle Gagauz Türkleriydi (BCA 030.10/247.668.14, Anzerlioğlu 2006: 44-

45).

Bu raporun, Dobruca’daki Müslüman Türklerin kitlesel olarak Türkiye’ye

kabul edilmeye başladığı tarihlere denk gelmesi rastlantı olmasa gerekti.

Anlaşıldığı kadarıyla Hamdullah Suphi Bey söz konusu raporla, Türkiye’nin

oldukça nitelikli bir nüfusu görmezden geldiğini düşünmekte ve üstü

kapalı biçimde de olsa hükümeti eleştirmekteydi.

Hamdullah Suphi Bey’in bu raporları ile Türkiye’nin gündemine giren

Gagauz göçü meselesinin kamuoyunda yerini alması ise ancak, 1935 yılı

Aralık ayı sonlarında Yaşar Nabi Nayır’ın Ulus gazetesinde yazmış olduğu

makaleler ile mümkün olabilmiştir(8). Yaşar Nabi Bey 1935 yılı içinde

Balkan ülkelerine bir gezi yapmış ve bu makaleleri de Romanya’daki izlenimlerine

dayalı olarak kaleme almıştı. Yaşar Nabi Bey bu makalelerde

Romanya’daki Gagauzların Türklükleri hakkında bilim adamlarınca ortaya

konulmuş “ilmî” delilleri ayrıntılı biçimde anlatmakta ve Gagauzların Türkiye’ye

göç etmek hususunda ne kadar istekli olduklarını ifade etmekteydi.

Hamdullah Suphi Bey’in görüşlerini destekler nitelikteki bu makalelere

yönelik en önemli tepki Türkiye dışından, Türkiye’nin Madrid Elçisi Tevfik

Kâmil Bey’den geldi. 18 Ocak 1936’da Başvekil İsmet İnönü’ye bir yazı

gönderen Tevfik Kâmil Bey, Gagauzlarla ilgili Ulus’ta yayınlanan makalelerden

ve radyoda yapılan Gagauz müsamerelerinden haberdar olduğunu

ifade etmekte ve tüm bunları Gagauz göçünü meşru kılmaya yönelik propagandalar

olarak nitelendirmekteydi. Gagauzların Türk olduğu yolundaki

ilmî delillere pek de itibar edilmemesi gerektiğini belirten Tevfik Kâmil Bey,

bu iddiasını doğrulayacak kendince bazı tespitler yapmakta ve Gagauzların

Türklükle “rabıtalarının” kalmadığını ifade etmekteydi. Gagauz göçü lehinde

gazeteler vasıtasıyla yürütülen propagandaya kesinlikle itibar edilmemesini

isteyen Tevfik Kâmil Bey, yazısının sonunda şu düşüncelere yer vermekteydi:

“…Mübadele ve ona tekaddüm eden milli hareket sayesinde

milli birliği te[e]ssüs eder gibi olan memleketimize yeniden bir Ortodoks

cemaati getirmek kendi yaptığımızı yine kendimiz yıkmak, gelecek asırlarda

fitne ve şuriş unsurlarını biriktirmek olur. Türk gazeteleri bundan sakınmalıdır.

Bunu kestiremeyecek kadar dünün acı misallerini unutmuş olanların

mazarratına mani olacak hükumettir.” (BCA 030.10/116.810.12). Görüldüğü

üzere Tevfik Kâmil Bey burada 1923-24 Türk Yunan nüfus mübadelesine

gönderme yapmakta, mübadele ile yekpare, türdeş bir yapı oluşturulduğuna

dikkat çekmekte ve bu yapının Gagauz göçü ile bozulmaması

gereğine işaret etmekteydi.

Madrid Elçisi Tevfik Kâmil Bey’in 31 Ocak 1936’da yine aynı konuyla ilgili

olarak Başvekil İsmet İnönü’ye bir yazı daha gönderdiğini tespit etmekteyiz.

Bazı yabancı gazetelerde Gagauzların İstanbul’da iskân edilme taleplerine

karşılık Türk Hükümetinin bunu kabul etmediği yolunda bazı haberler

okuduğunu ifade ederek yazısına başlayan Tevfik Kâmil Bey, Gagauzları

Türkiye’ye getirmek üzere bazı kimselerce üç yıldır mesai sarf edildiğini

belirtmekte ve hükümetin bu çalışmaları boşa çıkarmasından duyduğu

memnuniyeti dile getirmekteydi. Tevfik Kâmil Bey son olarak sözü yine

1923-24 nüfus mübadelesine getirmekte ve “[Gagauzlar da]1923 senesinde

Türkiye topraklarında mukim bulunmuş olsaydı, Mübadele Komisyonu

onları emsali gibi Yunanistan’a sevke mecbur [tutulacaklardı]” hatırlatmasını

yapmaktaydı (BCA 030.10/116.810.12).

Tevfik Kâmil Bey’in Başvekil İsmet İnönü’ye gönderdiği yazıların nasıl

karşılandığı, hükümet üzerinde nasıl bir etki uyandırdığı ve ne şekilde cevaplandırıldığı

hususunda bir bilgiye ulaşılamamıştır. Ancak ilginçtir hemen

hemen aynı günlerde Ulus gazetesi yazarı Yaşar Nabi Nayır, 1935 Balkan

gezisi izlenimlerini Balkanlar ve Türklük adlı bir eserde toplamış ve yayımlamıştır.

Yaşar Nabi Bey 256 sayfalık eserin 58 sayfasını Romanya’daki

Gagauzlara ayırmıştı. Yaşar Nabi Bey burada, Gagauzların yaşamış oldukları

tüm sıkıntılara rağmen dil, kültür, örf ve adet bakımından Türklüklerini

oldukça canlı bir biçimde muhafaza ettiklerini ifade etmekte ve buna dair

pek çok örnek sunmaktaydı. Dinî inanış dışında Anadolu insanı ile hiçbir

farkı olmayan bu kitlenin, Türkiye’ye göç etmek hususunda oldukça istekli

olduğunu belirten Yaşar Nabi Bey, Hristiyan Türklerin Türkiye’de yadırganacakları,

hatta kötü muamele görecekleri şeklindeki düşüncelere karşı

çıkmakta, Osmanlı döneminde Hristiyanlarla Müslümanların bir arada

yaşayabildikleri gerçeğinden hareketle, dil ve kültür birliği taşıyan iki kitlenin

çok rahat kaynaşacağına olan inancını ifade etmekteydi. Ona göre,

Gagauzların dindarlığı, Anadolu Müslümanlarının din duyguları gibiydi.

Her iki kitlenin de inanışları yüzeyseldi ve taklitçilikten ibaretti. Gerek Hristiyanlık

ve gerekse Müslümanlık her iki halkın ruhuna ve şuuraltına işlememişti.

Dolayısıyla Gagauzlar da tıpkı Müslüman Türkler gibi “devleti en

kutsal bir varlık tanıyan ve ona tapan laik vatandaşlar” olabilirlerdi

(1936:106-109). Yaşar Nabi Bey tıpkı Hamdullah Suphi Bey gibi, Gagauz

göçüyle birlikte Türkiye’nin oldukça nitelikli bir nüfusa kavuşacağını ve bu

nüfusun da ülke ekonomisinin önemli dinamiklerinden biri olacağını dile

getirmekteydi. Nitekim bu husustaki görüşleri şu şekildeydi.

“Gagauzlar, bugün bulundukları yerlerde imrenilecek ve takdirle anılacak

medeni eserler vücuda getirmişlerdir. Bu çalışkan, enerjik, kafaları aydınlık,

kültüre ve iyi yaşamaya kıymet veren unsurların ana yurda gelmesi, yalnız

memleket nüfusunu arttırmakla kalmayacak, aynı zamanda nispeten geri

olan Anadolu köylüleri için bir örnek teşkil edecek ve aralarına kavuştukları

Müslüman köylülerin seviyelerinin yükselmesine hizmet edeceklerdir.

Bağından şarabını kendi çeken, halısını ve giyecek eşyasını evinde kendi

eliyle ve çok zevkli bir şekilde kendisi yapan Gagauzlar, bizim aradığımız

ve beklediğimiz köylülerdir. Onların memleketin yükselmesinde ve büyük

Türkiye idealinde oynayacakları rol göçmelerinden çok zaman geçmeden

gözlerimizin önüne serilecek ve ekonomimizdeki hayırlı tesirleri derhal

kendini gösterecektir…” (1936:109-110).

Muhtemel bir Gagauz göçünün yararlarını bu şekilde sıralayan Yaşar Nabi

Bey, son olarak göç sonrası iskân meselesine temas etmekteydi.

Gagauzların mümkün olduğu kadar toplu bir biçimde iskân edilmesini

isteyen Yaşar Nabi Bey, iskân mıntıkası hakkında coğrafi bir mekân ismi

zikretmemekte, ancak bulundukları yerlerin iklim ve toprak şartlarına en

yakın bölgelere yerleştirilmelerinin uygun olacağını ifade etmekteydi

(1936:110).

Yaşar Nabi Bey’in kitabında dile getirdiği bu görüşlerin Gagauzların Türkiye’ye

göçü meselesinde kamuoyunu ne şekilde ve ne ölçüde yönlendirdiği

tespit edilememekle birlikte, hükümet üzerinde olumlu bir etkisinin olmadığı

kolaylıkla söylenebilir. Çünkü 4 Haziran 1936’da Romanya ile yapılan

göç mukavelesinde, Gagauzlardan hiçbir şekilde söz edilmemiş, sadece

Müslüman Türklerin göçü ve onların geride bırakacağı menkul ve gayrimenkullerin

durumu değerlendirilmiştir. Bu son gelişme hiç şüphesiz başta

Yaşar Nabi Bey olmak üzere, Gagauz göçü lehinde bulunan kimselerin

ümidini büyük oranda kırmış olsa gerektir. Bununla ilgili tek istisna belki

de Bükreş Elçisi Hamdullah Suphi Bey’dir. Nitekim Mustafa Baydar’dan

öğrendiğimize göre, Hamdullah Suphi Bey, Basarabya’nın 1940’da,

Dobruca’nın da 1944’te Kızılordu birliklerince işgaline değin, Gagauzların

Türkiye göç ettirilmesi hususundaki ümidini ve hayalini kaybetmemiştir

(1968: 159).

Sonuç

1. Cumhuriyetin ilk yılları itibariyle artma esasına dayalı bir nüfus politikası

izleyen Türkiye, bu politikanın gereği olarak Balkanlarda Osmanlı

Devleti’nin bakiyesi olan Türkleri Anadolu’ya taşımıştır. Bu kapsamda

cumhuriyetin ilk on beş yılında, diğer bir ifadeyle Atatürk döneminde

yaklaşık 114 bin kişi Romanya’dan Türkiye’ye gelmiştir.

2. Türkiye bu göçler neticesinde zengin ve eğitimli bir nüfusu Anadolu’ya

taşıyarak ziraî kol gücünü arttırmış, emek arzını genişletmiş, dolayısıyla

tarıma elverişli atıl toprakların işletmeye açılmasını temin etmiştir. Özellikle

1923-1928 ve 1937-1938 dönemlerinde göçmenlerin beraberlerinde
getirmiş oldukları döviz, petrol ve kereste ise gelişen Türkiye ekonomisine

önemli katkılar sağlamıştır.

3. 1930 sonrası dönemde Romanya’daki Ortodoks Hristiyanlık inancına

mensup Gagauz Türklerinin göç ettirilmesi için Bükreş Elçisi Hamdullah

Suphi Tanrıöver ve Ulus gazetesi yazarı Yaşar Nabi Nayır’ın bazı teşebbüslerde

bulundukları, hatta bu göç lehinde propaganda yaptıkları tespit

edilmektedir. Ancak Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti bunlara itibar

etmemiş ve 1923’de Ortodoks Karaman Türklerinin Yunanistan’a gönderilmesi

gerçeğinden hareketle Gagauz Türklerinin göçüne izin vermemiştir.

Dolayısıyla bu kararlılık, Türkiye’de ulus-devlet oluşumu sürecinde

dinî açıdan türdeş bir yapının da oldukça önemsendiği gerçeğini

ortaya koymaktadır.

Açıklamalar

1. Eksik nüfus, insan sayısının ülke kaynaklarını ve endüstrisini işletmeye ve diğer

hizmetleri görmeye yetmemesi anlamına gelen bir terimdir. İpek, 2005, 174-175.

2. Bu tedbirler için bkz. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 030.10/26.147.2.;

BCA, 30.18.1.1/023.16.1. Solak, 1998, 126; İpek, “2005, 181-184.

3. Serbest göçmen, hükümetten yardım talep etmemek şartıyla, istediği yere yerleşme

salâhiyeti verilen kimseler için kullanılan kanunî bir tabirdir.

4. İskânlı göçmen, Hükümet yardımıyla iskân edilen ve gösterilen iskân mıntıkasında

belli bir süre oturmak şartını kabul eden kimseler için kullanılan kanunî bir tabirdir.

5. Hamdullah Suphi Bey Türk Ocaklarının kapatılmasının hemen ardından 1931’de

Bükreş orta elçisi olarak atanmıştı. Bak. Dağıstan, 2002.

6. Müştemelâttan kasıt ev ve ahırdır.

7. Gagauzlar hakkında daha geniş bilgi için bkz. Manof 1939; Ülküsal 1966, Güngör-

Argunşah 1998.

8. Bu makaleler için bkz. Ulus, 22 İlkkanun 1935, s. 4.; Ulus, 23 İlkkanun 1935, s. 4.;

Ulus, 25 İlkanun 1935, s.4.; Ulus, 27 İlkkanun 1935, s. 4.; Ulus, 28 İlkkanun 1935,

s. 4.; Ulus, 31 İlkkanun 1935, s. 4.

Kaynakça

A. Arşivler

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)

B. Gazeteler

Akşam

Anadolu

Cumhuriyet

Kızılay

Son Posta

Ulus

C. Kitap ve Makaleler

ALTUĞ, Yılmaz (1991), “Balkanlardan Anayurda Yapılan Göçler”, Belleten, LV/212:

109-120.

ANZERLİOĞLU, Yonca (2006), “Bükreş Elçisi Hamdullah Suphi ve Gagauz Türkleri”,

Bilig, 39: 31-51.

ARI, Kemal (1992), “Cumhuriyet Dönemi Nüfus Politikasını Belirleyen Temel Unsurlar”,

Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, VIII/23: 409-420.

ATAY, Falih Rıfkı (1970), Taymis Kıyıları, Baha Matbaası: İstanbul.

BAYDAR, Mustafa (1968), Hamdullah Suphi Tanrıöver ve Anıları, Menteş Kitabevi:

İstanbul.

ÇAĞAPTAY, Soner (2002) “Kemalist Dönemde Göç ve İskân Politikaları”, Toplum

ve Bilim, 93: 218-241.

DAĞISTAN, Adil (1992), “Hamdullah Suphi’nin Romanya Büyükelçiliği ve Gagauz

Türkleri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, XVIII/54.

FEHER, Géza (1999), Bulgar Türkleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları: Ankara.

IRMAK, Yakut (1981), “Atatürk Döneminde Nüfus Politikası”, Atatürk Döneminde

Türkiye Ekonomisi Semineri (8-9 Haziran).

GERAY, Cevat (1962), Türkiye’den ve Türkiye’ye Göçler ve Göçmenlerin İskânı

(1923-1960), Ankara.

GÜNGÖR- ARGUNŞAH, Harun- Mustafa (1998), Gagauzlar, Ötüken Yayınları:

İstanbul.

İNAN, Arı (1982), Mustafa Kemal Atatürk’ün 1923 Eskişehir-İzmit Konuşmaları, Türk

Tarih Kurumu Yayınları: Ankara.

İPEK, Nedim (1999) Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları:

Ankara.

(2005), “Atatürk Döneminde Türkiye’nin Nüfus Siyaseti”, Beşinci Uluslararası

Atatürk Kongresi (8-12 Aralık 2003), I: 173-190.

(2000), Mübadele ve Samsun, Türk Tarih Kurumu Yayınları: Ankara.

KOLLU, Atilla (1996), Türkiye Balkan İlişkileri 1919-1939, Hacettepe Üniversitesi

Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara.

MANOF, Atanas (1939), Gagauzlar (Hıristiyan Türkler), Çev. Türker Acaroğlu, Varlık

Neşriyatı: Ankara.

NAYIR, Yaşar Nabi (1936), Balkanlar ve Türklük.

NEŞET Halil (1932), Davamız, Himaye-i Etfal Kitabı.

ÖZGİRAY, Ahmet (1996), “Türkiye-Romanya Siyasi İlişkileri (1920-1939)”, Türk

Kültürü Araştırmaları, 34 (1-2):

SARAÇ, Hüseyin (1997), Ekonomik ve Sosyal Boyutuyla İslâm’da Nüfus Politikası,

Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: Ankara.

SOLAK, Ferruh (1998), “Türkiye Nüfusunun Cumhuriyet Dönemindeki Gelişim

Seyri”, Yeni Türkiye Cumhuriyet Özel Sayısı I, 23-24: 126-129.

ŞEREF Nuri (1935), “İskan Kanunu ve Yurtlandırma Politikamız”, Ulus, 27 Temmuz.

ÖKSÜZ, Hikmet (1996), Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Atatürk Dönemindeki Balkan

Politikası (1923-1938), İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi

Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul.

TALAS, Cahit (1992), Türkiye’nin Açıklamalı Sosyal Politika Tarihi, Ankara: Bilgi

Yayınevi

TEKELİ, İlhan (1990), “Osmanlı İmparatorluğundan Günümüze Nüfusun Zorunlu Yer

Değiştirmesi ve İskân Sorunu”, Toplum ve Bilim, 50: 49-71.

TODOROVA, Maria (1997), Balkanları Tahayyül Etmek, Çev. Dilek Şendal, İletişim

Yayınları: İstanbul.

ÜLKÜSAL, Müstecip (1966), Dobruca ve Türkler, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma

Enstitüsü Yayını

(1976), “Romanya Türkleri”, Türk Dünyası Elkitabı, Türk Kültürünü

Araştırma Enstitüsü Yayını, Ankara.

YALÇIN, Cemal (2004), Göç Sosyolojisi, Anı Yayıncılık: Ankara.

ZAİM, Sabahaddin (1973), Türkiye’de Nüfus Meselesi, Boğaziçi Yayınları: İstanbul