UYGUR TÜRKLERİNİ VE KÜLTÜRLERİNİ TANIYALIM - Dr. M. ŞÜKRÜ AKKAYA

UYGUR TÜRKLERİNİ VE KÜLTÜRLERİNİ TANIYALIM

Dr. M. ŞÜKRÜ AKKAYA

Alman Dili ve Edebiyatı Doçenti

Giriş — 

Uygur kültürü Konusuyla ne bir problem ortaya atmak ne de

konuyu yeni bir açıdan incelemek iddiası vardır. Maksat sırf tarihimizin

parlak bir devrini hatırlıyarak ulu atalarımızı saygıyla anmak, dolayısiyle

üzerinde durulması gereken noktalara dikkati çekmektir.

Memleketimizin geniş çevresinde yazık ki Uygur kültürünün büyüklüğü

hakkında hiç bir fikir yoktur. Uygur kültürünün son çağlarını yaşıyanlar

bizim aşağı yukarı yirmi beşinci babalarımızdır. İslâmlığın parlak

çağlarında merkez Bağdat olduğu halde tanınmış bilginlerin çoğu

Arabistan'dan değil, Uygur kültürünün çok verimli çevresi olan Türkistan'dan

yetişmiştir. Bu aziz atalarımızdan İslâm bilginlerinin yüz suyu

olan yalnız İbni Sina, Farabî ve Muhammed Buharî'yi anmak kâfidir.

İşte bu şümullü tezahürün tarihî sebepleri üzerinde durulunca önümüze

o heybetli Uygur kültürü çıkar. Kullanma eşyasını süs eşyası kadar

bezeyen Türk'ün sahip olduğu bediî zevkin tarihî etkeleri incelenince

önümüze o sihirli Uygur kültürü çıkar. Devlet idaresinde yüksek bir

kudret gösteren Türk'ün sahip olduğu diplomatik ferasetin tarihî basamakları

araştırılınca ön basamaklar arasında Uygur kültürü yine önemli

bir yer tutar.

Coğrafya. — 

Şarkî Türkistan'daki büyük tarım havzası Uygur kültürüne sahne olmuştur.

En eski çağlardanberi bu ülkenin şimal ve cenup kenarları boyunca

Çin ile garp arasında irtibat kuran münakale yollan vardı. Meselâ daha

Roma kayserliği çağlarında Roma devleti ülkesine Çin ipeği bu yollardan

nakledilirdi. Bu yüzden buralara ipek yollan da denirdi. Vaktiyle

arazisinin daha münbit, memleketin daha mamur oluşu, bundan başka

Çin, Hint ve İran gibi üç mühim kültür ülkesinin, dolayısiyle dünyanın

mühim bölgelerinin muvasala ve ticaretine sahne bulunuşu tarım havzasını

çok cazip yapmıştı. Onun için bu sahada zaman zaman Hunlar,

Tohar'lar, Heptalitler, Cuvan cuvan'lar Tibetliler ve Uygur'lar görünmüştür.

Aynı cazibe Arap'ların fütuhat çağlarında da kendini açıkça

gösterir.

Fakat gerek nüfusu gerekse siyasal ve kültürel üstünlük bakımından

Türk'ler her vakit hâkim olduklarından bu eski güzel ülkeye ötedenberi

"Türkistan,, adı verilmiştir.

Kronoloji. —

 İsa'dan önce II. yüzyılda Türk'lerde umumî bir göçüm

hareketi başlamıştı. Hun Türk'leri Huang-ho'nun kaynakları yörelerinden

garbe doğru harekete geçmiş, müthiş muharebelerden sonra

Yüeçi'leri buralardan sürmüşlerdi. Han'ların İsa'dan önce 170 yıllarında

şarkî Türkistan'a hâkim olduklarını görüyoruz. Aynı yüzyılın sonlarına

doğru hâkimiyeti ele alan Çin'liler sonraları zayıflıyorlar. İsa'dan sonra

III. yüzyılın sonlarında tarım havzasında tekrar Hunlar hâkim oluyorlar.

Hun Türk'leri Avrupa'ya akın ettikten sonra 552 den itibaren (Tukyo -

Orhon Türk'leri hâkimiyete geçiyorlar. Daha bu çağlarda Uygur'ları

Kurla-Turfan ve Komul ırmakları yörelerinde görüyoruz. Bu Uygur'lar

VII. yüzyılın sonlarına doğru kuvvetlenmeğe başlamış ve hâkimiyeti ellerine

alarak Hoço veya daha güzel adiyle "İdi-Kut„ şehrini, siyasi aynı

zamanda dinî merkez yapmışlardı. 745 de Tukyo Türk'lerinin kudretini

kıran Uygur'lar bu andan itibaren bütün Orta Asya'nın hâkimi olmuşlardı.

Yüzyılın ortalarında ise Kırgız'ların hücumu Uygur'ların şevketini

kırmıştı.

Kazıların tarihçesi. — 

Yüzyılımızın başlarına kadar şarkî Türkistan

hakkındaki bildiklerimizin başlıcasını İsa'dan sonra 629 da Hindistan'a

tavafa giden Çin'li budist Hüan-Tsang'ın yaptığı çok dikkate

şayan seyahat tasvirleri teşkil ederdi. Sonraları tesadüfen ele geçen el

yazmaları dolayısiyle bu ülkeye dikkat ceibedilmiş, 1898 de Finlandiyalı

Baron Munk ile Dr. Donner'in bu yöreye yaptıkları seyahat ile Rus bilgini

Klementz'in Turfan harabelerinde yaptığı araştırmalar yüzünden alâka

artmış, aslen Macaristanda doğmuş olan Dr. Aurel Stein'in Hind İngiliz

hükümetinin yardımiyle 1900-1901 yıllarında Hotan yörelerinde yaptığı

kazılarda fevkalâde dikkate şayan türlü buluntular ele geçmişti.

Şarkî Türkistanın geçmişin paha biçilmez hazinelerini taşıdığı gereği

gibi anlaşılınca Almanlar, Fransızlar hattâ Japonlarla Çinlilerde ilmî

sefer heyetleri göndermişlerdi. 1902 de sanat tarihçisi Profesör Grünvvedel'in

idaresindeki Alman ilmî heyeti Turfan havalisinde "İdi-Kut„da

kazılar yaptı. Şehrin surları, mabetleri ve sairesi ortaya çıkarıldı. Ele

geçen birçok el yazmaları dolayısiyle Von Le Coq'un idaresinde ikinci

ve üçüncü Alman ilmî heyetleri gittiler. Kazılar dolayısiyle araştırmalar

ilerleyince burada şarkın bir değil, bir kaç Pompei harabeleri bulunduğu

anlaşıldı: Kocaman surlar, mabetler, manastırlar, saraylar kütüphaneler

ortaya çıktı.

1906 da tekrar şarkî Türkistana dönerek ilkin Turfan'dan Kansu'ya

kadar olan cenubî kısmı, sonra çok külfetli bir seyahatle şimalî kısmı

araştıran Dr. Stein, Çarklık'ın cenubunda, eski bir kale olan, Miran'da

süprüntüler içinde silâh, elbise ve saireden başka 1000 kadar ağaç veya

kâğıt üzerine yazılmış yazılar elde etti.

Fransız bilgini Çince uzmanı Pelliot da 1906-1907 de Türkistana

yaptığı bir seyahatte Dr. Stein'in bırakmış olduğu kütüphanenin mühim

kısmını Parise götürdü,Buluntuların mahiyeti. — Tanınmış âlim Wilhelm Thomsen 

Türkistanın mazisi yazısında bu kazılar ve araştırmalar hususunda şöyle

 söylemektedir: "Bulunan muazzam bina bakiyelerinin ekserisi her halde Budizmin

hatıralarını taşıyordu. Fakat Maniheizm ile hıristiyanlıktan da çok dikkate

şayan izler kalmıştır. Bu binalarla aynı maksada yaramak üzere

işlenmiş bulunan mağaralar fırdolayı resim, minyatür, heykel ve el yazıları

gibi güzel sanat eserlerinin fevkalâde dikkate değer belirtileriyle

süslenmiş bulunuyordu.

"Güzel sanatların merkezini Kandahar teşkil ediyordu. Kandahar

mektebi Hint yoliyle Elen sanatından, garp yoliyle İran'dan oldukça

müteessir olmakla beraber Türkistan'da bir düziye orjinal hususiyetler,

üsluplar mezcedilerek gelişmiş ve güzel sanatlar artık kendine has

damga taşıyan bir şekil almıştır. Hattâ Türkistan'da şekillenen mahallî

sanat bütün şarkî Asya'nın dinî sanatının inkişafına vasıta olmuştur.

"Fakat kültür mahsulleri arasında ele geçen el yazılariyle - Tahtaları

kazımak suretiyle yapılan - blok basmalar daha çok önemli olsa

gerek. Ahşap levhalara, hurma yapraklarına, deri, ipek ve kâgıda

geçirilmiş bulunan yazılar türlü harfler ve türlü dillerde yazılmış bulunuyorlar.

Arasında başlıca sanskrit, pehlevî, Part, Sogd, Mogol, Çin,

Tibet ve esası teşkil eden Türk ve nihayet Yunan dillerinin bulunduğu

türlü diller ve yazılar görülmektedir. Mevzuun ekseriyeti dinî olmakla

beraber edebî, iktisadî, tıbbî ve idarî metinler, vakfiye, vasiyetname,

imtiyaz verilmesi gibi vesikalarla hususî mektuplar da bulunmaktadır.

Parlak devir. — 

Uygur kültürünün parlak devri gerek şark gerekse

garp âlemleri tarihinin çok mühim çağlarını teşkil eden yuvarlak

sayıyle 750-850 yıllarına tesadüf eder. Yani Avrupa'da Şarlman yahut

büyük Karlın kiyasetiyle bir nevi rönesans devrinin başladığı, ön Asya'da

Harun Reşit çağında devlet idaresini ellerinde tutan Bermekilerin

himmetiyle Bağdat'ta ilim ve sanatın gördüğü rağbet dolayısiyle

toplanan islâm ulularının bir yükselme devri açtıkları devirde, Uygurlar

islâm ilim ve sanatının âtiyen daha çok inkişafına âmil olacak

olan kültür muhitini büyük bir hızla zenginleştiriyorlardı. İşte bunun

içindir ki kazılar dolayısiyle varlığını anladığımız Uygur güzel sanatları

ilkin haricî tecavüzle tamamiyle mahvolduğu, sonra da islâmiyetin

meni dolayısiyle büsbütün inkıtaa uğradığı halde, yalnız minyatür sanatının

tutunduğu muahhar çağlarda islâm dünyasının en tanınmış simaları

bu havalide yetişmiştir.

Parlak kültürün ön şartları. — 

Orta Asya esasen dünyanın en eski

medeniyetine beşiklik etmişti. Uygurların parlak devrinden sonra da

olduğu gibi, ara sıra vukua gelen iklim değişiklikleri dolayısiyle bazı

mamurelerin harabezare dönmesine rağmen yine kültür hareketi hiç bir

vakit tamamiyle inkıtaa uğramamış, bilâkis zaman zaman mühim

ilim ve sanat cereyanlariyle fikir hareketlerine geniş mikyasta sahne

olmuştur.

Devrinin dünyasının en önemli kültür merkezlerinin kavşut noktasında

bulunması dolayısiyle şarkî Türkistan yalnız iktisadî bakımdan

önemli bir emtia mübadele sahası olmakla kalmamış aynı zamanda devamlı

bir surette kültür mübadelesine de sahne olmuştur.

Şarkî Türkistanın coğrafi vaziyeti, dolayısiyle kültürel rolü biraz

Anadoluyu okşar. Üç tarafı denizle çevrilen Anadolu tarihin en eski

çağlarından beri şark ile garbin muvasala yolları üzerinde bulunması

yüzünden yalnız ticarî emtea mübadelesine saha olmakla kalmamış,

aynı zamanda kültür mübadelesine de sahne olmuştur. Uzaklardan misâl

aramaya hacet yoktur. İnkılâbımızın şarkî Türkistanın hudutlarına kadar

olmak üzere bütün yakın şarkta türlü kültür tesirlerini hatırlamak kâfidir.

Mısır ve İranda bilhassa millî dilin inkişafı için birer akademi kurulmuştur.

Mısırda Lâtin harflerinin kabulü cereyanı gittikçe kuvvetleniyor.

Efganistanda Lâtin harfleri, aynı zamanda şimdiye kadar devlet ve

mektep dili olan Farsca yerine Puştu yahut Puhtu denilen Efganca

tatbik edilmiştir.

Gerek umumî, gerekse coğrafî şartlardan çok iyi istifade etmesini

bilen Uygur Türklerinin teşkilât ve idare kabiliyetlerinin temin ettiği huzur

ve emniyet sayesinde inkişaf eden iktisadi hayat dolayısiyle husule gelen

refah geniş ve yüksek kültüre kaynak olmuştu. Beyler siyasî, idarî vazifeleri

yanında toprağı işleterek, tacirler de giriştikleri cihanşümul teşebbüsleri

başararak halkın yaşayış seviyesini yükseltiyorlar. Bilginler edebî,

hukukî, dinî sahalardaki feyizli çalışmalariyle fikrî ihtiyacı temine

uğraşıyorlar; sanatkârlar canlı heykelleri, zengin, muhteşem tabloları

zarif minyatürleriyle bedii iştiyakı karşılamaya savaşıyorlardı. Avrupada,

yalnız başkalarına izafe etmek istedikleri, barbarlığın tam mânasiyle

hüküm sürdüğü çağlarda, aziz atalarımızın, karşısında her vicdanın derin

bir huşû ile ürpereceği kutsal savaşlarının mahsulü olan bu güzel eserler

millî mefahirimizin en yüksek âbidelerini teşkil ederler. Atalarının dünyaya

heybet veren siyasi ve askerî icraatiyle olduğu gibi bu manevi bedii

eserlerle de her Türk çocuğu ne kadar öğünse yeridir.

Uygur kültürü

En eski çağlarda Türk devlet teşkilâtının Çinlilere doğrudan doğruya

ve geniş mikyasta müessir olduğunu bu gün oldukça sarahatle

biliyoruz. Hinde, İrana ve daha uzaklara doğrudan doğruya veya dolayısiyle

yaptığı tesirler henüz gereği gibi işlenmemiştir. Yalnız islâm

âleminde Orta Asya Türklerinin devlet adamı, âlim, müttefekir olarak

oynadıkları rolü bizde bilhassa sayın Profesör Şemsettin Günaltay

türlü yazıları ve konferanslariyle belirtmişlerdir.

Memleket idaresi. — 

Etilerle, Selçuklarda ve Osmanlıların ilk yüz

yılında olduğu gibi idare memleketin beyleri tarafından çevirilirdi. Hattâ

değil memleketin yalnız mülkî idaresi, hükümdarın talii bile Beylelerden

teşekkül eden ayan meclisi tarafından tâyin edilirdi. Mogolların

diğer kültür mevrusatı meyanında idare tekniğini uygur Türklerinden

öğrendiği bir gerçektir. Uygurlarda hudud teşkilâtı gayet mazbuttu.

Muntazam karakollarla hudut daimi kontrol altına bulundurulurdu. Huduttan

geçiş pasaportla olurdu. Aurel Stein'in bulduğu vesaik arasında

pasaport kayıtlarını gösteren kütük defterleri ele geçmiştir:

İktisat. — 

Uygur Türklerinin şarkî Türkistanda iktisadi sahadaki

başarıları dikkate şayandır. Çiftçilikte geniş ölçüde sulama tesisatı dolayısile

ekincilik ve bağcılık hayli inkişaf etmişti. Kazılarda zahire ve

şarap alış verişine, kredi muamelesine ait birçok vesikalar ele geçmiştir.

Maden bilhassa altın, gümüş istihsal edilir ve işlenirdi. Kâğıtçılık,

dokumacılık, halıcılık çok inkişaf etmişti.

Yazı. — 

Şarkî Türkistan yörelerinde yapılan kazılarda 17 muhtelif

dilde olmak üzere 24 muhtelif yazının ele geçtiğini Von Le Coq "Şarkî

Türkistan'da Elenizm İzleri,, eserinde zikreder. Bunların mühim olanlarına

yukarıda işaret ettim. Yazıların esasını teşkil edip bizim için en

önemli olanı Uygur yazısıdır. Asıl menşeinin Fenike harf yazısı olmasına,

Suriye-İran tavassutiyle gelmiş bulunmasına rağmen, Uygurlar da

geçirdiği inkişaf dolayısiyle dünyanın en güzel yazısı denebilecek olan,

Uygur yazısı Mogollarla Mançular tarafından iktibas edilmiştir. Şurasını

da arzedeyim ki bilhassa Orhon âbideleri dolayısiyle tanınmış olan,

Run yazısı da denilen yazı Uygur'larda aynı zamanda uzun müddet

daha kullanılmıştır.

Matbaacılık. — 

Uygurlar ilkin tahtayı oyarak sonraları bugünkü

tarzda müteharrik tipler yaparak kitap basarlardı. Bunun evveliyatının

Çin'de mevcut olduğu söylenirse de, diğer kültür sahalarında olduğu

gibi, tabı işi de Uygurların maharetli ellerinde tekemmül etmiş ve Moollar

vasıtasiyle Mısır'a hattâ Avrupa'ya gelmiş olduğu oldukça kuvvetle

tahmin edilir.

Edebiyat. — 

Uygurların gerek eski çağlara ait olup kazılar dolayısiyle

ortaya çıkan, gerekse muahhar çağlardan ele geçen muharreratı

fevkalâde önemlidir. Yukarıda Thomsen'den naklen kazılarda türlü mevzulara

ait muharreratın ele geçtiğini anmıştım. Bunlardan iktisadi olanlarını

maruf Türkolog Radloff "Uygur Dil Âbideleri,, eseriyle, tıbbî

kısmını Profesör Reşit Rahmeti Arat "Uygur Tababeti,, broşüriyle,

edebî ve dinî olanların bir kısmını Fransız bilgini Pelliot, Alman bilginleri

müteveffa Bang, F. W. K. Müller vesaire işlemişlerdir. Bu meyanda

Oğuz destanı da son olarak Profesör Arat tarafından neşredilmiştir.

Fakat daha bilginlerin himmetini bekliyen pek çok vesaik Avrupa

arşivlerinde durmaktadır. Uygurların nisbeten muahhar çağa ait

olup bazılarının Karluk veya Karahanlılar çevresine izafe ettiği

ele geçen edebî eserlerinden "Kudatku - Biliğ,, ile ayni çevrenin

mahsulü olan Kaşgarlı Mahmud'un maruf "Divan-ü Lûgat-it Türk,, eseri

fevkalâde önemlidir. Her ikisi de 1170 yıllarında yazılmıştır. Bunlardan

Divani Lûgat adının da ifade ettiği üzre büyücek bir lûgattir. Gramer

hususiyetlerinden başka Atalar sözleriyle halk türkülerini de ihtiva etmektedir.

Türk Dili için baha biçilmez bir hazinedir.. Bizde hatalı bir

baskısı vardır. Yeni olmak üzere Türk Dil Kurumunda sayın

Besim Atalay metin tenkidi yoluyla işlemiş ve 3 cilt olarak basılmıştır.

Kudatku-Biliğ talimî maksatla yazılmıştır. Devlet adamlarının ne gibi

vasıfları olması lâzımgeldiğini uzun uzadıya anlatır. Eser manzumdur. Tarım

sahası Türklerinin teşkilâtı ve içtimaî halleri hakkında çok iyi fikir verir.

Mevzuunun fazla yeknesak ve bir hadde kadar kuru oluşu eserin kıymetine

halel getirmez. Yazıldığı çağda dünya kültürünün gösterdiği yoksulluk

gözönünde tutulacak olursa müellifi olan Yusuf Has Hacibe mümtaz

bir yer vermek, hatta kendisini dikkate şayan bir mütefekkir saymak

icabeder. Ahlâk bakımından evlâda cesaret, namus ve sadakat telkin

eden müellif bir taraftan ilmi, fıtrî kabiliyetlere, dünyevî hazinelerin

hepsine, hatta hükümdarlığa üstün tutuyor; diğer taraftan akılsız, idrâksiz

ilme kıymet vermiyor ve ancak ikisi birleştiği taktirde kıymet alır

diyor. Bir basamak daha ileriye giderek ilimle idrâki ancak tecrübe

ile birleştiren birinin mükemmel bir insan olacağını söylüyor. Müteveffa

müsteşrik Vamberi'nin bu husustaki bir sözünü tekrarlayacağım: "Uygurlar

da ilme bu kadar yüksek yer verilişine hiç te hayret etmemelidir.

Çünkü Uygurlarda millî edebiyatın şekillendiği çağlarda Avrupada barbarlık

hüküm sürüyordu.

Türkçenin önemli bir lehçesi olan Uygur dili bizim lehçemize çok

yakındır. Ele geçen tasvirler Uygurlarda musikinin de rol oynadığını

göstermektedir.

Din. — 

Uygurlarda hemen her önemli kültür tabakası için bir din

kabul etmek icabeder. Eski tabii yahut şaman akidesinden sonra sıra

ile Buda, Hıristiyan, Mani ve islâm dini Uygurlara girmiştir. Yalnız

bunlardan hıristiyanlığın pek mahdut, mani dininin kibar tabakaya

münhasır olmasına mukabil Buda ile İslâm dini hâkim ve umumî din

olarak kabule mazhar olmuştur.

Uygurl'arın diğer Türk zümrelerine nisbetle mukayese edilmiyecek

surette yüksek bir kültüre sahip oluşlarına şimdiye kadar anlattığımız

tarihî, coğrafî, idarî, iktisadî etkeler yanında bilhassa Buda ve Mani

dinleri müessir olmuştur. Şarkî Türkistan'a hariçten olagelen en eski

tesiri İsa'dan sonra ilk yüzyıllarda Hindistan'dan gelen Budizm teşkil

eder. Yeni yüksek idarelere karşı büyük bir cazibe duyan Türkler islâmiyetin

yayılışında olduğu gibi, budizmin intişarı çağlarında da yeni

dinin alemdarı olmuşlar ve büyük bir tehâlükle Buda mâbetleri, makamları

kurmuşlardır. Hattâ Buda dininin Türkistan'da mazhar olduğu

yüksek itibar dolayısiyle Çin'e de yayılmasına Uygur Türk'leri doğrudan

doğruya vasıta olmuşlardır.

Tasvirî sanat. — 

Buda dininin şarkî Türkistan'da gördüğü rağbet

aynı zamanda dinin icablarından sayılan tasvirî sanatın da yükselmesine

âmil olmuştu. Bu yüzden Uygur Türk'leri dînî-tasvirî sanatın

da Uzak Şark'a intikaline tabiatiyle vasıta olmuşlardır.

Uygur'larda Budizm dolayısiyle tasvirî sanatın rağbet görüşüne ait

şöyle bir menkıbe anlatılır: Şimalî Hindistan'da Matura şehrinin aynı

zamanda hakimi olan vaiz Upagupta belâgatiyle halkı teshir ediyor.

Buda'nın muhalifi olup insanların temayüllerine tesahup eden ve mahiyeti

itibariyle şeytandan başka bir şey olmıyan Mara engel olmak için

inci, altın yağdırır, semavî rakkaseler gönderir, mızıkalar çaldırır ve

muvaffak olur. Upagupta'nın sabrı tükenir, üç cesetten yaptığı bir çelengi

Mara'nın başına, ensesine bağlar. Mara çırpınır, Tanrılara, yarı

tanrılara yalvarır. Nihayet büyük tanrı Brahma, "Upagupta'ya yalvar,

bir daha taciz etmiyeceğine söz ver,, der, Mara affedilir; Mara'nın ısrarı

üzerine Upagupta bir arzuda bulunur ve derki: "Ben Buda Nirvanaya

karıştıktan 100 yıl sonra derviş oldum. Ben yalnız akaidini bilirim, şekil

ve simasını hiç. tasavvur edemem.,, Mara, Buda şekline gireceğini fakat

bu vaziyette kendisine ihtiram etmemesini Upagupta'ya vadettirir ve

ormanda kaybolur. Sonra Buda'nın tantanalı heyeti ve yakınları ile

çıkagelir. Vücudundan intişar eden altın hâle, güneş şuaı gibi parlıyor.

Upagupta'nın bu muhteşem görünüş karşısında heyecanı gittikçe artar

ve sonunda ayaklarına kapanır. Mara hayretle verdiği sözü hatırlatır.

Upagupta Mara'ya kendi önünde çökmediğini, vadini unutmadığını söyledikten

sonra şöyle der: "Dinle! Çamurdan bir Buda yapılsa, buna

Buda düşünülerek tapılsa aynıdır. Ben seni düşünmedim. Buda'yı düşündüm.,,

İşte bu menkıbe yoliyle budizm, hayır sahipleriyle sanat erbabını

kendi hizmetine icbar eden canlı bir kudret halini almıştı.

Büyük İskender'in İran'la şimalî Hindistan'ı zaptederek buralarda

bir çok şehirler kurması dolayısiyle askerlikten çekilen Yunanlar arasındaki

sanatkârlar yerlilerle evlenerek yerleşmişlerdi. Yunan'ların aşıladığı

tasvirî sanatların inkişafı dolayısiyle Kandıhar'da kurulan yeni

ekol antik sanatın hazinesine meharetle el atmış, birçok şekillerle

budizm sanatını ortaya çıkarmıştı. Budizm Kandıhar havalisine yayılmadan

önce Buda'nın henüz bir tipi teşekkül etmemişti. Hint sanatkârları

buna içtisar edememişlerdi. Fakat Kandıhar sanatkârları Apollon

ile Dionises'den Buda figürlerini yarattılar. Türlü klâsik mitolojinin tatbiki

yolu ile husule gelen Buda sanatının panteonu Kandıhar'ın sanat

güneşi şeklinde Hindistan'a, Cava'ya, Orta Asya üzerinden Çin'e, Kora'ya

ve Japonya'ya kadar bütün bu geniş ülkeleri aydınlatmıştır.

Hindistan'a aşılanan Yunan sanatı şarkî Türkistan'a iki yoldan gelmişti.

Biri Pamir-Kaşgar üzerinden olmak suretiyle garpten, diğeri Keşmir, 

Karakum'dan olmak üzere cenuptan Yarkent'te birleşerek yayılmıştı.

Yunan'lılığın, dolayısiyle sanatının Mezopotamya, Mısır, Anadolu ve

Girit esaslarına dayanarak husule geldiği düşünülürse Uygur kültürünün

emsali gibi tabiî bir seyir takip ettiği neticesine varılır. Roma'lılar, Germenler

kendi ülûhiyetlerini Yunan'lılarınki ile telif etmemişler midir ?

Eğer antik kültürden hisse almak bir mazhariyet ise Türk'ler bunu

Avrupa'nın ilk rönesansı sayılan Şarlman'dan önce, (hiç olmazsa aynı

zamanda) yapmışlardır.

Buda misyonerleri yalçın kayalarda veya etrafı tahkim edilen düzlüklerde

kurdukları manastırlardan yaktıkları hidayet meşalesiyle tâ

uzakları aydınlatıyorlardı. Mâbetlerin duvarları, çok defa tavanları, hattâ

zeminleri türlü tablolarla bezenirdi. Mâbetlerin tipik şekli şöyle idi:

Öndeki holden asıl mâbede, islâmî tabiriyle hareme giriliyor. Dört

köşe olan harem kısmının arka duvarında Buda'nın statüsü bulunuyor.

Statünün iki tarafındaki medhallerden birer koridora geçiliyor, bunlar

arkada üçüncü bir koridorla birbirine bağlanıyor. Mâbedlerde pencerenin

bulunmayışı dikkate şayandır. Harem kısmının üstü ekseriya kubbeli.

Bu kubbelere stilize olmuş dağ menaziri tersim edilir ve bu manzaralarda

Buda'nın mütevali doğumları tasvir edilirdi. Ressamların kendi

resimlerini yaptıkları da vardır.

Vakıf sahiplerinin tasvirleri çok dikkate şayandır. Uzun, sırmalı

veya nakışlı elbiseleri, üç köşeli yakalariyle, vücudünün sıkletini birbirinden

ayrı duran ayak uclarına meylettiren duruşlariyle erkekler tam

bir şövalye tavrı arzederler. Madenî safihadan kemerlerinin bir yanında

kabzası top başlı düz bir kılıç asılı, öbür yanında İskit biçimindeki

hançer takılı. Saçlar muayyen bir şekilde kesilmiş ve ortadan ayrılarak

taranmış bulunuyor. Şövalyelerin yanında bayanlar bulunuyor: dar

korsajlan, fazla açık göğüsleri, kloşlu kollan, korsajın köşeli bordürlü

etekleri, arka eteği yere sürünen elbisenin teşkil ettiği câzip kıyafetleri

omuzlan az geriye çekik, vücudü öne doğru hafif meyilli zarif tavırlariyle

Avrupa rönesans devri tasvirlerini andırır.

Resim Tekniği. — 

Duvar tasvirleri fresko denilen tarzda yapılırdı.

Tablonun zemini şöyle hazırlanırdı: Saman ve ot elyafı ile deve tersinden

ibaret harç yuğurulduktan sonra duvar bununla sıvanarak düzeltilir,

üzerine ince bir kireç tabakası geçirilir ve bunun üzerine tablonun

taslağı, kopyesi nakledildikten sonra renkler işlenirdi.

Genel olarak uygur kültürünün kemal devrinin 750—850 arasındaki

yüzyıl olduğu malûmdur, Tabiatiyle tasvirî sanatların de kemal devri

aynı zamana tesadüf eder. Şarkî Türkistan'da tasvirî sanatlar Buda dininin

himayekâr kanadları altında tabiî seyrini takip ederek tekâmül

ederken ikinci mesut bir an bu cereyanı kemal derecesine çıkarmıştı.

O da şarkî Türkistana hariçten gelen diğer mühim bir dini teşkil eden

maniheizmdir. Dinin kurucusu olan Mâni'nin kendisi esasen ünlü bir

ressamdı, Mâni'nin akait kitapları en güzel kâğıda en iyi mürekkeple

kaligrafik olarak yazılır, fevkalâde güzel minyatürlerle bezenirdi. Mâni'nin

mabedleri duvar tablolariyle süslediği söylenir. Mâni, sanatkâr sıfatiyle

o derece tanınmıştır ki bizzat muhalifi olan İran ve Arap müslümanlarının

hafızasında ressam olarak yaşamış olduğu gibi hikemiyatı da

takdirle anılır.

Her taraftan bilhassa hıristiyanlardan gördükleri takibat dolayısiyle

Mâniler serbest bir surette dinlerini neşredemiyorlardı. Yedinci yüzyılın

ortalarında şarkî Türkistana hâkim olan Uygurların hakanı dolayısiyle

kibar tabaka Mâni dinine girmişlerdi. Böylece esasen Buda dini dolayısiyle

çok rağbet gören tasviri sanat feyizli bir inkişafa mazhar olmuştu.

Resim, heykel yanında minyatür hayli yükselmişti. Hattâ sonraları

Mogollar Şarkî Türkistanı istilâ ettikleri zaman buradan aldıkları

yüksek minyatür sanatını bir taraftan Çine diğer taraftan Irana götürmüşlerdi.

Vaktiyle İranda mevcut olmasına rağmen orada bu an'ane

kaybolmuşken bu suretle sonraları Iran, Hind veya İslâm minyatürü adı

altında tanınan resim sanatına da Şarkî Türkistan kaynak olmuştur.

Tabloların üslûbu. — 

Tablolarda tehalüf eden üslûbu muhtelif

göçümlere isnat edenler olduğu gibi münferid misyonerlere izafe edenler

de vardır. Bununla beraber henüz itinalı bir üslûp tenkidi yapılmamıştır.

Bilhassa başkaca istinadı veya delili olmıyan münferid tabloların tayini

keyfiyeti önem alır. Tabloların kalıp veya taslak yardımiyle yapıldığına

göre eski modelin sonraları da kullanılmış olması ihtimali vardır. Grünwedel

Uygur tersimatının sanat üslubunu beş kısma ayırmakta ve hulâsa

olarak şunları söylemektedir:

1 — Kandıhar üslûbu: Üslûp nevilerinin türlü varyasyonlarına rağmen

Kandıhar plâstiklerinde açıkça görülen muahhar antik tarz elemanlarından

anlaşılan kısımdır. Bu varyasyonlar bazılarında antik elemanların,

bazılarında ise Iran-Hind ilâvelerinin daha ziyade kendini göstermeşinden

ibarettir.

2 — Uzun kılıçlı şövalyeler üslûbu: Birinci üslûbun inkişafı denilebilecek

olan ve Hint-Skit halitası tesiri veren bu üslûbun da türlü nevileri

vardır; bunun da zamanın, dolayısiyle kıyafet modasının değişmesinden

ileri geldiğine hamledilebilir.

3 — Eski Türk üslûbu: Birinci ve ikinci üslûblara bağlî şekil

arzetmekle beraber bazan tasvir edilen mevzuun hususiyetleri dolayısiyle

müstakil bir üslûp halini alır. Burada Çin elemanları da görünür: duvar,

zemin tablolarının etrafı pek cazip çiçek ornömanlariyle süslenmiştir.

Vakfiyeyi yapanların kıyafetleri öncekilere nisbetle tamamiyle başka

üslûp gösterir.

4 — Muahhar Türk üslûbu: Bu, asıl manadaki Uygur üslûbudur.

Turfan etrafında bilhassa Bezeklik'teki mabedlerde tasvir edilmiş olup

büyük bir yekûn tutan tersimat bu üslûbu temsil edemez. Buna öncekilerin

sinkretik üslûbu demek caizdir.

5 — İslâm üslûbudur ki bu açıkça Tibet tarzına dayanır.

Tasvirlerin mevzuları, mitolojik, efsanevî ve dinî olurdu.

İdi-Kut'ta ortaya çıkarılan bir salonun zemininde fresko tekniği ile

tersim edilmiş olan bir tabloyu Grünwedel şöyle tavsif eder: her halde

bilhassa kutsal olması icabeden bir odanın zemini muhteşem bir fresko

ile kaplanmıştı. Zemin halis frosko olup nemli sıva üzerine tersim edilmiş

olduğundan duvardaki tutkallı boya tersimatına nisbetle hava

tesirine daha mukavim bulunmaktadır. Zeminde büyük bir göl tasvir

edilmiş, içinden, muhteşem bir surette tersim edilmiş olan ince uzun

boynuzlu ejderler çıkıyorlar, arada yılanlar, kazlar, bir keçi veya su

aygırına binmiş bir oğlan, bir lotüs çiçeği üzerinde oturan bir ihtiyar,

gayet tabiî bir şekilde resmedilmiş olan küçük kanadlı bir geyik görünmektedir.

Hayvanların aralarında muhteşem bir şekilde tersim edilmiş

bulunan, stilize olmuş, lotüs çiçekleri, şakayıkı okşayan fantastik

yapraklı ve koncalı fantazi çiçekler yüzmektedirler.

Aynı mahiyette olan diğer bir parça şu şekildedir: bir gergedanın

heybetli başı ile suyu yararak ilerlemekte olan kızıl altın renkli ve

kanadlı su geyiği çiçeklerin yüzdüğü dalgaların canlı tezyinatını teşkil

etmektedir. Geyiğin bütün gövdesi boyunca uzanan boynuzlar, ejder

başının harikulâade bir tarzdaki ekspresyonu ile sarı, kızıl, yeşil ve karanın

intibakının nefaseti dolayısiyle bu tablo, kolleksiyonun en müessir

parçasını teşkil eder.

Sorçuk'ta bir magaradaki resimleri Grünwedel şöyle anlatmaktadır:

Bir kaç kuvvetli çizgi ile tersim edilmiş olup havaları yararak uçmakta

bulunan bir melek tasviri görüyorüz. Yer yüzünün bütün ağırlıklarından

sıyrılmış olan bir mahlûkun kaygısız neş'esi çok isabetli bir

şekilde ifade edilmektedir. Vücudun alt kısmı geri yukarı kaldırılmış

bir halde elbiselerin altında kaybuluyor ve bu fırlak vaziyetiyle elbisenin

üst kısmının uçuşmakta olan kumaşlarının yukarı doğru dalgalanan

hatlarını tasvir ediyor.

Bezeklikte 4 numaralı mabeddeki bir derviş resmini Wald Schmidt

şöyle tasvir eder: dervişin başı dikkate şayandır. Canlı, serâzat bir şekilde

meharetle çekilmiş olan hatlar sanatta daha kudretli, daha serbest

bir ferdiyete inkılâp etmişler. Hatta pervasızca mütezat tesirlerin husulünden

çekinilmemiştir. Çukurda bulunan gözler, dışarı çıkık elmacıklarla

bakan göz bebekleri, büyük fırlak burun ile adelelerin garip bir

şekilde modeliye edilmesi suretiyle şarkî asyalı nazarında, garplı

barbar aynı zamanda çirkin olan hususiyetleriyle bu baş tasvirinde

mubalâğa ile tebarüz ettirilmiştir.

Tasvirlerde lotüs çiçeğinin çok kullanılışı bir menkıbeye istinat eder.

Bu menkibe dolayısile Buda olacak şahsiyetin hayatının muhtelif

safhalarının tasviri de pek merguptu. Bu tasvirler filiz veya nakış yollu

çerçeve ile çerçeveleniyor, sahneler yukarıya doğru, üzeri mücevherler

ve incilerle işlenmiş kıvrımlı, saçaklı kırmızı bir kumaş tasviriyle kapanıyor.

Üzerinde duramadığıma çok acıdığım diğer çok mühim motifler de

vardır. Yukarda Buda tipinin Yunan panteonundan yaratıldığına, türlü

klâsik mitolojinin tatbik edildiğine işaret etmiştim. Bu mitolojik mevzular

meyanında güzelliği dolayısile Zeus'un Kartalı tarafından Olymp'e

kaçırılan ve antik çağda çok defa tasvir edilen "Ganymedes,, başta gelir.

Zeus'un kartalı Hindistan'da mahallî mitolojik bir tip olan kuş başlı, insan

vücutlu Garuda, Turfan'da İran'ın Sîmurguna veya " Zümrüt anka„

ya tahavvül ediyor. Muahhar antik çağın uçan zafer tanrıçaları, feyz

ve bereket sembolü olan içerisi meyve veya çiçek dolu boynuzlar türlü

şekillere uğrayor. Mahallî an'ane ile irtibat kurabilenler türlü inkişaflar

geçiriyorlar.

Plastik sanat. — 

Plâstik sanat için Şarkî Türkistanda ne mermer

ne arduvaz taşı vardı, kireç de pek kıttı. Tıpkı Mezopotamya'da sümerlerin,

taşın yokluğundan saz ile çamuru şekillenirdikleri gibi, şarkî Türkistanda

da çamura kıl, nebat elyafı, saman karıştırılarak iyice yoğuruluyor

ve husule gelen madde şekillendiriliyordu. Statülerin içerisi yerine

göre taş, ağaç veya sazla tutturuluyordu. Üzerine hafif bir alçı tabakası

sıvandıktan sora boyanıyor veya yaldızlanıyordu. İşlenmesi bu kadar

güç olan malzemeden yine kuvvetli tesir veren eserlerin meydana getirilişi

hayrete şayandır; İdi-Kut'ta ele geçen bir torso da zarif katlarla

vücude yapışmış olan libası ile gövdenin güzel bir surette şekillendiğini

açıkça gösterir. Sorçuk'ta bulunan ihtiyarlamakta olan bir dervişle

gençliğin tazeliğini ifade eden ideal Buda heykelleri Uygur plâstiğinin

güzel nümunelerini teşkil eder. Ağaçtan da heykel yapıldığı vardır.

Maralbaşı civarında, oturan bir budayı tasvir eden ahşap heykel bunun

bir nümunesidir.

Kısaca ehemmiyetini tebarüz ettirmeye çalıştığım bu yüksek Uygur

kültürü nümunelik devlet teşkilâtı, iktisadiyatı, edebiyatı mütekâmil

tasvirî sanatlariyle kemalini yaşarken, şarkî Türkistanın türlü meyveleriyle,

renk renk çiçekleri ve gülleri ile süslü bahçeleri arasında çalgılar

ve millî danslarla hayatın neşesi terennüm edilirken 843 te bir türlü

durmak bilmeyen kırgızların hücumiyle, peri masallarının billûr bir

köşkü gibi, acı bir tarraka ile parçalanmış bu hazin harabeden yeniden

filizlenerek yaşamak isteyen o güzel bediî eserler islâmiyetin yerleştiği

devirlerde büsbütün kül altında kalmıştı. Çin mamulâtının bilhassa ipeğin

deniz yoliyle Irana nakli de Türkistanın iktisadî hayatına bir darbe

olmuştu. Mogol istilâsı ülkenin nüfusunu mahvetmiş ve böylece o güzel

mamureler kasvetli bir çöl manzarası arzetmişti. Mevcut sulama tesisatını

korumaya ve idameye nüfus kifayet etmediğinden halk daha az

zahmetle mahsul elde edilen yerlere çekilmiş, vaktiyle Uygur türklerinin

zincir vurarak kendine köle ettiği tabiatin bukağıları çözülmüş ve insanları

kendine tekrar mahkûm etmişti.

Fakat tali perisi Türklere yeni ufuklar açmıştı. Yüzlerle ve binlerle

yıl yapılan kültür savaşının muhassalası böylece silinip ortadan kalka

mazdı. İslâm dininin 7. yüz yılda ortaya çıkmasına ve az zamanda çok

yayılmasına rağmen Emeviler hâkimiyetinin sonuna kadar olan çağlarda

Ön Asyada göze çarpacak bir kültür hareketi yoktu. Türk asıldan olan

Müslim'in Emevilere nihayet vermesi, Bağdat'ta kurulan Abbasî devletinde

Bermeki'lerin idarî ve askerî kudreti ellerine almalariyle Türkistan'ın,

kendine daha geniş faaliyet sahası ariyan işlek zekâlarına Bağdat

yolu, yeni bir muhit açılmıştı. Léon Cahun "eğer Türk'lerin himmeti

olmasaydı İslâm kültürü o kadar yükselmez ve o kadar geniş iklimlere

dağılmazdı,, diyor. Profesör Şemsettin Günaltay, bunu "eğer Türk'ler

olmasaydı İslâm medeniyeti denilen medeniyet vücut bulmaz, o derece

inkişaf etmez, o derece vâsi iklimlere dağılmazdı,, suretinde ifade

ediyor.

Hıristiyanlık gibi haddi zatında hiç de dinamik olmıyan bir din

Roma gibi kültürlü bir muhite girdiği için başta Sent Ogüsten olduğu

halde Papa Büyük Greguar'ların dehalariyle işlendiği için cihanşümul

bir din olduğu gibi Arabistan'ın kurak çöllerinde inkişaf gösteremiyen

islâmlık da -Endülüs müstesna- şarkî Türkistan'ın eski kültür merkeziyle,

ateşin şahsiyetleriyle temasa girdikten sonra cihanşümul bir din olmuştur.

Hülâsa, eğer sarayında 400 şair bulunduğu suretinde, kendine efsanevî

haşmet izafe edilen bir Gazne İmparatorluğu ortaya çıkdıyse, eğer

yalnız kendi hükümranlık ülkesinde değil, İslâm'ın merkezi olan Bağdat'ta

kurduğu yüksek ilim müesseseleriyle, Bizans İmparatorluğuna diz çöktüren,

haçlı ordularını çil yavrusu gibi dağıtan ordusiyle büyük Selçuk

İmparatorluğu zuhur ettiyse, eğer Osman Gazi'nin beyliği, aradan iki

nesil geçmeden, muazzam bir imparatorluk oldıysa, bir fâninin havsalasının

alamıyacağı bu heybetli tecellilerin kaynağını Orta Asya'nın geçirdiği

uzun tekâmül merhalesinde, Uygur kültürünün kemalinde aramalıdır.

Eğer Türk'ler, türlü sebepler dolayısiyle, maddî kültürde garple atbaşı

beraber gidememiş olmasına rağmen ince bir zevk taşıyorlarsa, eğer

bir taraftan modern dokumacılığın ülkemizde yeni kurulması yanında

bugün Türk köylü kızı modern bir Avrupa tablosunu gölgede bırakan

halıyı ince bir zevkle dokuyorsa, eğer bugün şehirli Türk kızı Avrupa

tekniğini imrendiren nefîs nakışlarını bediî bir sezişle işliyorsa bu kutsal

tecellilerin özlerini eski yüksek kültür çağlarında aramalıdır