Bu çalışmamızda 684/685-731 yılları arasında bir Gök Türk ileri geleni olarak yaşamış olan Köl Tigin’in askerî yaşantısı incelenmiştir. Köl Tigin birçok sefere ve meydân savaşına katılarak savaşmıştır. Kuzey Çin’de Çinlilerle; Orta Asya’da Kırgızlarla, Karluklarla,Azlarla, Dokuz Oğuzlarla ve On Oklarla çarpışmıştır. Bunların dışında ayrıca 716’da kanlı bir darbeyle yeğenini tahttan indirerek, ağabeyini yönetime getirmiştir. Kendi adına dikilen yazıtta yaptığı savaşlar ayrıntılarıyla anlatılmıştır. Ağabeyi Bilge Kagan’ın saltanatı döneminde ise başkomutan ve Tölis Şadı olarak görev yapmıştır.
1. Giriş
Gök Türkler, Orta Asya Türk Târîhi içerisinde kültür, dil, toplum ve yönetim bakımından “Klâsik Dönem”i oluştururlar. Gök Türk târîhinde bir çok Kagan, Yabgu, Şad, Çor, Tigin,Beg ve benzer soylular yaşamışlardır; bu çalışmamızda bunların arasında en ünlülerinden biri olan Köl Tigin’in yaşamını askerî târîh açısından inceledik. Ünlü bir kişi olmasına karşılık bugüne kadar üzerinde yeteri kadar çalışma yapılmamış olan Köl Tigin, en çok Gök Türk Yazıtları’ndan bilinir. Ölümünün ardından Orta Moğolistan’da Orkhon Irmağı’nın vâdîsinde bugün Kosho Tsaidam denilen yerde Köl Tigin’in adına bir anıt mezâr yapılmış ve ağabeyi Bilge Kagan’ın ağzından yaptığı işler anlatılmıştır. Ayrıca Çin kaynaklarında da hakkında birtakım bilgiler bulunmaktadır.1
a- İkinci Doğu Gök Türk Kağanlığı’nın Kurulması
“Gök Türk Kağanlığı” 2 , 552’de Bumın İl-Kagan tarafından kurulmuş ve 630’da İllig
Kagan’ın yönettiği Doğu Kağanlığı, Çin’deki Tang Sülâlesi’nin (618-907) yöneticisi
Taizong (627-650) tarafından yıkılmış, yerine kısa süreli Xueyantuo (Sir-
Tarduş?) Kağanlığı kurulmuş ve 648’de de kağanlığın toprakları askerî vâlîliklere
ayrılmıştır3.
Gaozong’un (650-684) yönetimi sırasında, 679-681 yılları arasında Gök Türk ileri
gelenleri büyük ayaklanmalar çıkardılarsa da bu ayaklanmalar Çinliler tarafından bastırıldı4.
681’de Kutlug Tudun Çor (Ashina Guduolu Tudun Chuo )5, Çin’de doğup
eğitim görmüş olan Tonyukuk’u da yanına alarak ayaklandı, 682’de onunla birlikte Tokuz
Oguz’u Togla’da yenip Ötüken Yış’a girerek İkinci Doğu Gök Türk Kağanlığı’nı kurdu ve
Kagan unvânını6 aldı. İltiriş Kagan, Ayguçı Bilge Tonyukuk’un da yardımlarıyla ölümüne
kadar 47 sefer düzenleyip 20 savaş yaptı. Kutlug’un 691’de ölümü üzerine kardeşi (Çin
kaynaklarında Mochuo , Bögü Çor?)7 devletin başına geçti; onun unvânı da yazıtlarda
Kapgan Kagan8 olarak geçmektedir; ancak bu unvânın anlamı9 ve bu unvânın ne zamân
verildiği kesin olarak bilinmemektedir.
b- Köl Tigin’in Soyu, Âilesi ve Kişiliği
Köl Tigin10 (Que Teqin ) 11, Doğu Gök Türk bodununun Aşına (Ashina )
boyundandır ve kağan ailesinden gelmektedir. Babası 682’de İltiriş Kagan unvânını almış
olan Kutlug, annesi Gök Türk yazıtlarında geçen adıyla ya da unvânıyla İlbilge Katun’dur.12
Yazıtlardan ve Çin kaynaklarından iyi bildiğimiz ağabeyi Teñri Teg Teñri Yaratmış Türük
Bilge Kagan13 (daha yaygın kullanımıyla Bilge Kagan14) dışında üç erkek kardeşi daha
vardır; bunlardan Pan Köl Tigin , Teñri Kagan döneminde Sol Şadlığı yapmıştır,
adını bilmediğimiz diğer kardeşi de Sağ Şadı olmuştur15. Köl Tigin’in bir kız kardeşi de
vardır; bu kardeşini Bilge Kagan, Bars Beg adında kendi atadığı bir kaganla
evlendirmiştir.16
Köl Tigin’in soyu, baba tarafından Doğu Gök Türk Kağanlığı’nın son yöneticisi İllig
Kagan’a dayanır. Jiu Tangshu’ya göre Kutlug, İllig Kagan’ın uzaktan akrabasıydı, Ashina
soyadını almaktaydı, dedesi Chanyu Da Dudufu’da Sağ Yunzhong Dudu’su
Sheli Yuanying’e hizmet eden bir beydi; babadan oğula âile boyunca Tudun
Çor unvânı taşınırdı17. Köl Tigin’in annesi İlbilge Katun’un soyu hakkında da elimizde bir
bilgi yoktur, ancak yazıtlarda onun “Umay gibi”18 olduğu yazılıdır.
Köl Tigin târîhte cesûr ve savaşçı kişiliğiyle tanınmıştır. Jiu Tangshu’da onun cesûr,
savaşçı, savaşta çok yetenekli, saldırdığı zamân engel tanımayan biri olduğu yazılıdır19.
Askerlik yeteneği bakımından 714’te ölen Toña Tigin’e benzetilmiştir 20 . Yazıtlardan
anlaşıldığı kadarıyla katıldığı savaşların çoğunda ön saflarda savaşmıştır. 706’da yapılan
Mingsha Dağı savaşında Köl Tigin’in yaptığı saldırı uzun süre belleklerden silinmemiştir21.
Köl Tigin yaşadığı sürece Gök Türk ordusu ve devleti zor durumlara düştüğünde her zamân
kurtarıcısı o olmuştur; buna örnek olarak 710-11 Türgiş seferi ve 716 ayaklanmaları
verilebilir. Köl Tigin öldüğü zamân hem kendi ülkesinde, hem de yabancı topluluklarda
büyük bir üzüntü duyulmuştur22.
2. Çin’le Yapılan Savaşlar
Köl Tigin’in babası İltiriş Kagan ölünce yerine 27 yaşındaki amcası Bögü Çor geçerek
Kapgan Kagan unvânını almıştır23. İltiriş Kagan’ın ölüm târîhi bir çok kaynakta değişik
gösterilmiş, 691’den 694’e kadar değişen yıllar verilmiştir; ancak Jiu Tangshu’da onun
Tianshou Saltanat Dönemi’nde öldüğü (yıl belirtilmeden)24, Jigulu’da 15. bölümde ise
Tianshou Saltanat Dönemi’nin 2. yılında öldüğü yazılıdır.25 Bu da İltiriş Kagan’ın büyük
olasılıkla 691 yılında öldüğünü ortaya koymaktadır. İltiriş Kagan öldüğü zamân oğulları
Mojilian Tigin26 ve Köl Tigin sırasıyla sekiz ve yedi yaşındaydılar, bu durumda Köl Tigin
de ya 684’de ya da 685’de doğmuş olmalıdır. Köl Tigin “Umay gibi annesi kutunda” er
adını almıştır.27 Biz bu olayın Köl Tigin 16 yaşındayken Iduk Baş savaşı sırasında olduğunu
düşünüyoruz.
a- Iduk Baş Savaşı
Çin’de Wu Hou’un kurduğu Zhou Sülâlesi (690-705) ve Doğu Gök Türk Kağanlığı
arasındaki savaşlar 693’te Kapgan Kagan ve Ayguçı Tonyukuk’un Büyük Kuzey Çin akını
ile başlamıştı. Bu Çin-Türk savaşının çeşitli nedenleri vardı. Bunların başında Kapgan
Kagan’ın devleti güçlendirip büyütme isteği geliyordu. Kapgan Kagan’ın bir kızını Wu
Hou’un yönetimden uzaklaştırdığı Tang Sülâlesinden bir prensle evlendirmek istemesi,
ancak Wu Hou’un bu isteği geri çevirip kendi âilesinden birini dâmâd adayı olarak
göndermesi savaş için yeterli gerekçeyi yaratmıştı.28 Yapılan birçok akından sonra 701 ya
da 702 yılında29, yani Köl Tigin 16 yaşındayken, Gök Türk ordusu Kuzey Çin’deki Gansu
bölgesinin Kuzeydoğusu’na (Türkçe Altı Çub Sogdak30, Çince Zhaowu ya da Liuhu
Zhou 31; Ordos bölgesi) bir sefer düzenledi. Gumilëv ve Giraud bu seferin Mâverâü’nnehr’e
yapıldığını ileri sürmektedirler32, ancak bu seferin Gansu-Ordos’a yapıldığı açıktır.
Bu sefere Köl Tigin ve Mojilian Şad da katılmışlardı. Yazıtlarda Iduk Baş (Kutsal Yer)
olarak geçen yerde33 Gök Türk ordusu Oñ Tutuk34 komutasındaki beş tümenlik (elli bin
asker) bir Zhou ordusuyla savaştı; Köl Tigin yaya olarak saldırdı, Oñ Tutuk’un silâhlı
kayınbirâderini (ya da yeğenini 35 , yazıtta yurç; Kafesoğlu ve Giraud vâlînin kendisi
olduğunu ileri sürseler de büyük olasılıkla yanılmışlardır) “kendi elleriyle tutup (yakalayıp)
Kagan’a sundu”, ardından Zhou ordusu bozguna uğrayarak “yok edildi”.36 Bu savaştan
sonra beş yıl boyunca büyük çarpışmalar yapılmamıştır ancak küçük çaplı akınlar
sürdürülmüştür.
b- Mingsha Dağı Savaşı
705 yılında Wu Hou yönetimden uzaklaştırıldı ve eski Tang Sülâlesi Çin’de başa geçti.
Büyük olasılıkla 705’de ya da 706’da, yani Köl Tigin 21 yaşındayken Gansu’ya yapılan bir
akın sırasında Mingsha Dağı’nda (Mingsha Shan) 37 büyük bir savaş yapıldı. Zizhi
Tongjian’de yazdığına göre, bu savaş Zhongzong’un Shenlong saltanat devrinin
birinci yılının 12. ayında gerçekleşmiştir.38 80 bin kişilik Tang ordusunun başında Shazha
Zhongyi (Türkçe Çaça Señün) adlı bir general vardı. Orduda Çinliler’in yanında
büyük olasılıkla 703-706 arasında Çin’e sığınan bâzı Dokuz Oğuzlar da bulunuyordu.39
Bilge Kagan yazıtından anladığımız kadarıyla Gök Türk ordusunu Mojilian Şad
yönetiyordu40 ; ancak Zizhi Tongjian’de bu savaşta ordunun başında Kapgan Kagan’ın
bulunduğu yazılıdır41 ve günümüz araştırmacıları da bu görüşü desteklemektedirler42. Köl
Tigin de Gansu akınına ve bu savaşa katılmıştır. Yazıtlara göre Köl Tigin üç defa
saldırmıştır; ilkinde Tadık Çor’un boz atına, ikincisinde Işbara Yamtar’ın boz atına,
üçüncüsünde de Yigen Silig Beg’in zırhlı43 doru atına binmiştir. Üç at da savaşta ölmüştür.
Saldırılar sırasında Çinliler Köl Tigin’i ok yağmuruna tutmuşlardır. Zırhı (yarık) ve kaftanı
(yalma) yüzden fazla ok ile vurulmuştur ancak Köl Tigin’in yüzü ve başı yara almamıştır.44
Gumilëv’a göre, yapılan üç saldırının ikisi büyük olasılıkla ok yağmuruyla püskürtülmüştür;
ancak üçüncü saldırıda düşmân paniğe kapılmıştır ve Gök Türkler kaçanları kılıçtan
geçirmişlerdir.45 Gök Türkler büyük olasılıkla çok kayıp vermişlerdir, ancak sayı olarak
elimizde bir bilgi bulunmamaktadır; Tang ordusunun kayıpları da 6 bin ve 10 bin
arasındadır.46 Savaştan sonra Shazha Zhongyi görevden alınmıştır; muzaffer Gök Türkler
ise, Kuzey Çin’deki eyâletlere akın yapmayı sürdürmüşlerdir. 47 Çin-Türk Savaşı sona
ermemiş, Tang imparatoru Zhongzong Kapgan Kagan’ın başına ödül koymuştur.48
3. İlk Ayaklanma Dalgası
Büyük olasılıkla aynı yıl içinde Yir Bayırku topluluğu ayaklandı. Köl Kigin’in de katıldığı
ordu üzerlerine yürüyüp, onları Türgi Yargun Köl’de yenilgiye uğrattı; Bayırkular’ın
yöneticisi Ulug İrkin az sayıda askerle kaçtı ve böylece ayaklanma bastırılmış oldu.49
708’de Tang Sülâlesi ve On Oklar arasında Gök Türklere karşı bir ittifâk kuruldu, kısa
sürede bu ittifâka Kırgızlar da katıldılar. Bir süreden beri geri plânda duran devlet adamı
Ayguçı Tonyukuk, bu âcil durumda birçok işi üstlendi ve bu ittifâkı bozmak için uğraştı.50
Köl Tigin 25 yaşındayken Kırgızlar (Kırkız) ve Çikler ayaklandılar51. Mojilian Şad Kem
Irmağı’nı (Yenisey) geçerek Örpen’de Çikler’le savaştı, onları ve Azlar’ı boyunduruk altına
aldı.
Köl Tigin 26 yaşındayken kış zamânı, 710 ya da 711’de, Gök Türk ordusu Kırgız seferine
çıktı. Köl Tigin ve Mojilian Şad da bu sefere katıldılar. Orduyu Ayguçı Tonyukuk
yönetiyordu. Bir mızrak boyu karla kaplı Kögmen Yış’ı52 binbir güçlükle (bir anda sâdece
tek kişinin geçebileceği Ak Termil’den53 yaya olarak aşarak, yuvarlanıp inerek, dağdaki
engeli on günde aşıp, Anı Suyu’ndan aşağı giderek) aşan Gök Türk ordusu Kırgızlara bir
gece baskını düzenledi. Tonyukuk’un böyle bir baskın yapmasının nedeni Gumilëv’a göre
Kırgızların iyi silâhlanmış, 80 bin kişilik güçlü bir ordularının ve atları için yeterince
samanlarının bulunmasıydı.54 Ordu, Kırgızların Küçlüg Kaganı ile (Güçlü Kağan) ve Kırgız
ordusuyla Soña Yış’ta (Soña Ormanı, Sayan Dağları bölgesi) karşılaştı. Yapılan savaşta Köl
Tigin daha önce yendikleri Bayırkular’ın ak aygırına binerek saldırdı, bir eri okla vurdu, iki
eri kovalayıp mızrakladı. Saldırı sırasında Kırgızlar, Köl Tigin’in atını “uyluğunu kırarak
vurdular”. Savaş sonunda Kırgızlar yenildiler, Kırgız Kağanı öldürüldü, “ili alındı”, Kırgız
bodunu teslîm oldu, Gök Türk ordusu Kögmen Yış’ı dolanıp Ötüken Yış’a döndü.55
4. On Ok – Soğdak Seferi
a- Bolçu Savaşı
Zhongzong ve Türgiş kağanı Shage’nın (Sakal?) arasında daha önceden kurulan ittifâk,
Türgişler’de çıkan iç karışıklıklara imparatorun karışması yüzünden bir süre sonra
bozulmaya yüz tutmuştu. En sonunda Gök Türkler Kırgız seferinden dönünce iki müttefik
hareket etmeye karar verdiler. Az bodununun savaşçılarıyla ve muhtemelen Tang
birlikleriyle desteklenmiş büyük bir Türgiş ordusu Türgiş kağanı Shage’nın yönetiminde
doğuya doğru yürüyüşe geçti. O sırada Kapgan Kaganın katunu öldüğü için kagan ordunun
kumandasını Ayguçı Tonyukuk’a, İnel Kagan’a (“Küçük Kağan”) ve Tarduş Şadı’na
(Mojilian Tigin) vererek Tonyukuk’a Altun Yış’a (Altay Dağları) yerleşerek savunma
önlemleri almasını buyurdu. Orduya Köl Tigin de katılmıştı. Gök Türk ordusu Altaylar’da
savunmada beklerken üç câsûs gelerek, Türgiş ordusunun Yarış Yazı’da (Yarış Ovası,
Cungarya) toplandığını Tonyukuk’a bildirdiler. Kapgan Kagan, Ayguçı Tonyukuk’a
güvenmediği için Apa Tarkan’a 56 Tonyukuk’un saldırı emrini dinlememelerini gizlice
buyurduğu hâlde Tonyukuk orduyu harekete geçirdi, kısa bir sürede Altaylar’ı ve İrtiş
Irmağı’nı aştı. Ordu Bolçu’ya57 ulaşınca bir haberci (ya da esir) 58 Yarış Yazı’da on tümen
askerin toplandığını bildirdi. Bunu duyan beyler ordunun geri dönmesini istedilerse de
Tonyukuk bu isteği geri çevirdi, onlara moral verdikten sonra saldırı yapılmasını buyurdu
İlk gün yapılan gece baskınında yağma yapılıp dönüldü. İkinci gün ise büyük Türgiş ordusu
“ateş gibi kızarak, ateş fırtına gibi geldi”, savaşıldı; Köl Tigin alnı beyaz boz ata binip
saldırdı, iki önemli kişiyi yakalattı59. Dönüp yine saldırdı, Az vâlîsini (Az Tutuk) yakaladı.
Sonuçta Türgiş ordusu Tonyukuk’un ve Tarduş Şadı’nın kuvvetleri arasında sıkıştırılıp
dağıldı, elli er (yüksek rütbeliler olmalı) esir edildi, Türgiş Yabgusu ve Şadı öldürüldüler60.
Tonyukuk yazıtında Türgiş Kaganının esir edildiği, Köl Tigin ve Bilge Kagan yazıtlarında
ise orada öldürüldüğü yazılıdır. Gumilëv, sefer dönüşünde Kapgan Kaganın hem Türgiş
Kaganını, hem de kendisine daha önceden sığınan kardeşi Zhenu’yu öldürttüğünü ileri
sürmektedir.61
Savaşa katılan asker sayısı da tartışmalıdır. Yazıtlarda Türgiş ordusunun asker sayısı olarak
verilen “on tümen”in normalde yüz bin asker anlamına gelmesi gerekir; ancak Gumilëv
buna karşı çıkmakta, Türgiş ordusunun daha küçük olduğuna, on tümenin on boyu temsil
ettiğine inanmaktadır.62 Yazıtlarda ayrıca Türgiş ordusunun iki kanadının kendilerinden
yarıları kadar fazla olduğu kayıtlıdır. Eğer Türgiş ordusu yüz bin asker idiyse Gök Türk
ordusu da büyük olasılıkla yetmiş bin askerden oluşuyordu; Gumilëv Gök Türk ordusunun
sâdece yirmi bin asker olduğunu ileri sürmekteyse de 63 bu sayı çok düşüktür. Savaş
sırasında ne kadar askerin öldüğü konusunda elimizde bir bilgi bulunmamaktadır.
b- Soğdak Seferi
Bolçu savaşının yapıldığı günün gecesi Gök Türkler On Ok halkına haber gönderdiler. On
Oklar gelip Gök Türklere boyun eğdiler, Gök Türkler de Türgişler’in Kara Bodununu64
Tabar (bugünkü Tarbagatay) denilen bir bölgeye göçettirdiler. On Oklar düzenlendikten
sonra Tonyukuk, hem On Ok, hem Gök Türk ordusunu sevketti, ordu Anı’yı geçtikten sonra
Yinçü Ögüz’ü (Sir-Deryâ Irmağı) geçerek, Tinsi Oglı denilen kutsal Ek Tagını65 aştı. Gök
Türk ordusunun Bolçu Savaşı’ndan sonra Ötüken’e dönmeyip, Mâverâü’n-nehr’e
yönelmesinin başlıca nedeni Kuteybe bin Müslim’in قتيبة بن مسلم komutasındaki Emevî Arap
(Türkçe Tezik 66 ) ordularının Mâverâü’n-nehr’de birçok kenti ele geçirmeleri üzerine
Soğdaklar’ın yardım istemesiydi. Gök Türkler Soğdak’ı ele geçirip, çok miktârda ganimet
aldılar, Temir Kapıg’a (Buzgala/Oğlak Geçidi, Der-i Âhenin)67 kadar gidip geri döndüler,
“Tezik, Tokar68 ve Suk yönetimindeki Sogdak boyun eğdi”.69
Dönüş sırasında Kara Türgişler’in ayaklanıp Keñeris’e70 yürüdükleri bilgisi geldi. Köl Tigin
yazıtına göre, seferden dönen Gök Türk ordusunun atları zayıf, azığı az, düşmânları ise alp
idi. Ana ordu Soğdak’dayken Köl Tigin küçük bir birlikle Kara Türgişler’in üzerine yürüdü,
büyük bir savaş yaptı ve âsîleri yendi. Ardından On Oklar’ın Nushibi kolununu Koşu
boyundan (Çu-Talas bölgesinde yaşarlardı) Koşu Tutuk ile savaşan Köl Tigin onu da yenip
“evini malını eksiksik getirdi”. Bundan sonra Gök Türk ordusu rahatça ve zengîn
ganîmetlerle merkezleri Ötüken Yış’a dönebildi.71
5. İkinci Ayaklanma Dalgası Ve 716’daki Yönetim Değişikliği
a- Karluk Ayaklanması
Batı seferinden sonraki yıl devlette büyük ayaklanmalar çıktı; Köl Tigin yirmi yedi yaşına
gelince Tarbagatay’da yaşayan Karluklar ayaklandılar. 72 Ayaklanma üç yıl
bastırılamadığına göre ordu büyük olasılıkla Batı Seferi’nde çok yorulmuş ve yıpranmıştı.
Mojilian Şad 30 yaşındayken Mojilian Şad’ın, Kapgan Kagan’ın oğlu İnel Kagan’ın,
kağanın diğer oğlu Toña Tigin’in ve diğer birtakım komutanların Biş Balık’a73 bir sefer
düzenlediği kayıtlıdır74, ancak Köl Tigin yazıtında bu savaşa rastlayamayız. Köl Tigin
büyük olasılıkla bu sefere katılmamıştı. Bu sefer sonuçsuz kalmış, Biş Balık alınamamış,
üstelik Toña Tigin, Buoting kuşatması sırasında Kaiyuan’in ikinci saltanat yılının ikinci
ayında (714 Şubatı ya da Martı?) pusuya düşürülüp öldürülmüştü.75
Üç yıl sonra, Köl Tigin otuz yaşındayken, Karluklar Ötüken’e yürümeye karar verdiler.
Bugünkü Tamir Irmağı’nın kaynağı ve Gök Türkler’in Ötüken’den sonraki ikinci kutsal yeri
olan Tamag Iduk Baş’ta büyük bir savaş yapıldı. Gök Türk ordusunu Mojilian Şad ve Köl
Tigin yönetiyordu; Kafesoğlu, Kapgan Kagan’ın bu savaşta orduyu yönettiğini söylüyorsa
da76 yazıtlarda bunun izlerini göremiyoruz. Savaş sırasında Köl Tigin, Alp Şalçı atına binip
saldırdı, iki eri mızraklayıp öldürdü. Sonunda Karluklar yenildiler ve ayaklanmaları
bastırıldı77. Zizhi Tongjian’e göre, Kapgan Kagan, Karluklar ile On Ok’un Huluwu ve
Chunishi toplulukları üzerlerine ordu göndererek, onları birçok kez yendi. Tang
hükümdârı Xuanzong , bu toplulukları kurtarmak için Beiting vâlîsi Tang Jiahui
ve yardımcısı Xie Wan’ı (ya da Xie Yuan) gönderdi. Sonuç olarak, Beiting’deki Tang
garnizonu ve adı geçen topluluklar Gök Türkler’e karşı bir kıskaç pozisyonu almıştır.78
Bilge Kagan’ın yazıtının doğu yüzünün zarar gören 29. satırında Tamag Iduk Baş
Savaşı’nın anlatılmasından sonra “Basmıl kara ... Karluk bodunu toplanıp geldi ...
öldürdüm” biçiminde bir anlatımın geçmesi de, Tamag Iduk Baş savaşından sonra Gök
Türk-Karluk savaşının sürdüğünün başka bir kanıtıdır.79
b- Dokuz Oğuz Ayaklanması
Hemen bir sonraki yıl bu sefer Azlar ayaklandılar. Az İlteberi’nin yönetiği Azlar ile Kara
Köl’de80 savaşan Köl Tigin, Alp Şalçı atına binip saldırarak Az İlteberi’ni yakaladı; Azlar
yenildiler ve “Az bodunu yok oldu”.81
Az ayaklanmasının ardından Gök Türkler İzgil ayaklanmasıyla uğraşmak zorunda kaldılar.
Köl Tigin yazıtında İzgillerle “amcam kağanın (Kapgan Kagan) ili sarsıldığında; halkla
yönetim ikiye ayrıldığında” savaşıldığı yazılıdır. Bu durumda İzgil ve Dokuz Oğuz (Tokuz
Oguz) ayaklanmalarının Karluk ve Az ayaklanmalarıyla aynı dönemde çıktığını
söyleyebiliriz. Gök Türkler İzgiller ile savaştılar;, Köl Tigin, Kara Köl Savaşı’nda da
bindiği Alp Şalçı atına binip atılarak saldırmış ve atı savaşta “düşmüştür” (ölmüştür).
İzgiller yenilmiş, “İzgil bodunu ölmüştür”.82 Zizhi Tongjian’e göre, 716 yılında Dokuz
Soy’un Sijie Tutuk’u Mosan Tang Sülâlesi’ne teslîm olmuştur. Aynı kaynakta
İzgillerin “Dokuz Soy’un İzgilleri” olarak adlandırılması da dikkat çekicidir.83 Ancak Gök
Türk Yazıtları, İzgil ve Dokuz Oğuz ayaklanmalarını ayrı olaylar olarak anlatmıştır.
Elimizdeki kaynaklarda Dokuz Oğuzlar’ın tam olarak ne zamân ayaklandıklarını gösteren
bir târîh yoktur. Yazıtlar “Gök, yer bulandığı için yağı oldu” ve “Gök, yer bulandığı için,
ödüne kıskançlık değdiği için” Dokuz Oğuz bodununun ayaklandıklarını yazmaktadır; Zizhi
Tongjian’de ayaklanmaya doğrudan değinilmemekte, sâdece “Dokuz Soy”un Kuzey Çin’e
kaçarak oraya yerleştikleri belirtişmektedir. Köl Tigin’in yazıtında Dokuz Oğuzlar’la bir yıl
içinde beş kere savaşıldığı, Bilge Kagan yazıtında ise onlarla bir yıl içinde dört kere savaş
yapıldığı yazılıdır. İki yazıtta anlatılan üç savaş birbiriyle uyuşmaktadır. Biz burada sâdece
Köl Tigin’in katıldığı savaşları inceleyeceğiz.
Köl Tigin’in katıldığı ilk savaş Togu Balık’ta84 yapılmıştır. Bu savaşa Mojilian Şad da, Köl
Tigin de katılmışlardı. Savaştan önce Mojilian Şad orduyu Togla Ögüz’den geçirmiş, Köl
Tigin Azman atına binerek saldırmıştır. Burada geçen bir anlatım ilgi çekicidir: “Altı eri
mızrakladı, askerin saldırısında yedinci eri kılıçladı”. Büyük olasılıkla Köl Tigin
çarpışmanın yapılmasından önce Dokuz Oğuzlar’ın altı alpıyla teke-tek çarpışmış ve sonra
savaşa katılmıştır. 85 Yazıtlar savaşın sonucunu belirtmemiştir; Gumilëv bunu savaşın
sonuçsuz kaldığı ve iki tarafın da zafer kazanamadığı biçiminde yorumlamıştır.86
İkinci savaş Kuşlaguk/Kuşalguk’da (neresi olduğu bilinmiyor) Edizler’le yapıldı. Bu savaşta
orduyu Köl Tigin yönetmişti; Mojilian Şad bu savaşa katılmamış, onun yerine Köl Tigin’in
katılmadığı Antırgu Savaşı’nda savaşmıştır.87 Köl Tigin Az yağızına binmiş, atılarak bir eri
mızraklamış, “dokuz eri çevirerek vurmuştur” (Tokuz erig egire tokıdı). Bu savaşta Edizler
yenilgiye uğramışlardır ve Ediz bodunu orada “ölmüştür”.88
Kuşalguk’dan sonra Köl Tigin Bolçu’da89 Oğuzlar’la90 (Oguz) savaştı, Azman atına binip
saldırdı, “mızrakladı”, askerlerini öldürdü; Oğuzlar’ı yenip “ilini aldı”.91 Bu zaferden sonra
Oğuzlar’ın “ilinin alınması” yazılmasına karşılık Dokuz Oğuz ayaklanmasının son hızıyla
sürmesi bir çelişki gibi durmaktadır, ya da burada henüz çözülmemiş başka bir şey
anlatılmaktadır.
Bir sonraki savaş Çuş Başı’nda yapılmıştır. Yazıtların anlatımına göre bu büyük bir savaş
olmuştur. Yazıtlarda bu savaşın hangi bodun ya da bodunlarla yapıldığı açık olarak
yazılmamıştır (aynı durum Togu Balık Savaşı için de geçerlidir), ancak bu savaşla ilgili olan
olaylar anlatılırken Toñra adının geçmesi, birtakım araştırmacıları bu savaşın Toñralar’la
yapıldığı düşüncesine yöneltmiştir.92 Bu düşünce yanlış olmasa bile kesin doğru da değildir.
Savaşta başta Gök Türk ordusu çok zorlanmış, yenilmenin eşiğine gelmiştir; düşmân ordusu
yayılarak ilerlemiş ancak Köl Tigin ve Mojilian Şad onları püskürtmeyi başarmışlardır,
zafer Gök Türklerin olmuştur. Savaştan hemen sonra olan bir olay iki yazıtta biraz değişik
anlatılmıştır. Köl Tigin’in yazıtına göre Gök Türk askerleri “Toñra’dan bir oguşu (âileyi) ve
yiğit on eri Toña Tigin’in yogunda (cenâze töreni) çevirip öldürmüş”, Bilge Kagan yazıtına
göre ise Mojilian Şad “Toñra yiğiti bir oguşu Toña Tigin’in yogunda çevirip öldürmüştür”.93
Beşinci savaş ise Ezginti Kadız’da 94 olmuştur. Bu savaşta Köl Tigin ve Mojilian Şad
Oğuzlar’a karşı savaşmışlardır. Köl Tigin Az yağızına binerek saldırmış, iki eri mızraklayıp
çamura sokmuştur; Oğuz ordusu yıpranmış ve sonunda yokedilmiştir.95
Bir yıl içinde yapılan bu kadar çok yorucu savaşın ardından Gök Türk ordusu Amga
Korgan’da96 kışladı. O sırada Mojilian Şad da otuz iki yaşındaydı. O kış, yani 715-716 kışı,
Gök Türkler’de kıtlık yaşandı. 716’nın ilkbahârında Gök Türk ordusu ikiye ayrılarak bir
bölümü Oğuzlara karşı sefere çıktı, diğer bölümü de Köl Tigin’in komutası altında
Ordu/Eb’de97 kalarak savunma önlemleri aldı. Tam o sırada Üç Oğuz Ordusu98 merkezi
bastı, yayalar 99 savaşmak için geri döndüler (Bilge Kagan da yazıtında savaştığını
söylemektedir). Düşmân askerlerinin bir bölümü yağma için dağıldılar; merkezdeki ordu
kötü durumda ve az sayıdaki askere sâhib iken Köl Tigin öksüz atına atlayıp saldırdı, dokuz
eri mızrakladı, merkezi savundu; Oğuzlar en sonunda dağıldılar ve devletin merkezinde
bulunan katun, anneler, ablalar, gelinler, kunçuylar da (Çince Gongzhu , prenses)
öldürülmekten ya da esir ve câriye olmaktan kurtulmuş oldular.100 Köl Tigin’in bu üstün
başarısı yazıtlarda sık sık övülmüştür.
Bu savaş, elimizde bulunan bütün kaynaklardan gördüğümüz kadarıyla Köl Tigin’in aynı yıl
içinde yaptığı darbenin dışındaki son askerî çalışması olmuştur. Savaşçılığıyla tanınan Köl
Tigin’in, bundan sonra herhangi bir savaşta çarpıştığı kayıtlı değildir. Gözümüze çarpan ilk
ilginç şey ise, 716’dan sonra çeşitli topluluklar ve özellikle Çin’le yapılan savaşların
çoğunda Gök Türk ordularını Çin kaynaklarının “yumuşak huylu” olarak tanıttığı Bilge
Kagan’ın yönetmiş olmasıdır. Eğer Köl Tigin ağabeyinin kağanlığı döneminde herhangi bir
savaşa katıldıysa bu bilgilerin ne Türk ne de Çin kaynaklarında kaydedilmemesi dikkat
çekicidir. Belki de Köl Tigin’in barkının duvarlarında 716 sonrasında yaşananlar yazılıydı
ancak bunlar günümüze ulaşmamıştır.
Köl Tigin ve Mojilian Şad’ın Amga Kalesi aaferinden sonra Oğuzlar bu kez de Dokuz
Tatarlar (Tokuz Tatar) ile bir ittifâk kurdularsa da Mojilian Şad Agu’da (Ezginti Kadız
yakınlarında) yaptığı iki savaşta müttefikleri yenmeyi başardı. Bunun üzerine Oğuzların
çoğu Çin’e göçetmek zorunda kaldılar.101 Cefu Yuangui’nin 964. ve 974. bölümlerinde, 715
yılı sekizinci ve onuncu aylarında Tang Sülâlesi İmparatoru’nun Dokuz Soy’dan Çin’e
kaçıp gelen bazı topluluk liderlerini görevlendirdiği yazılıdır.102 Ayrıca Çin’e sığınan Dokuz
Oğuz toplulukları ve bunların nerelere yerleştirildikleri konusunda bilgiler de
bulunmaktadır. 103 Bu bilgiler Gök Türk devletinde Dokuz Oğuz ayaklanmasının
yaşandığını, Çin kaynaklarında geçen Dokuz Soy’un Gök Türk Yazıtları’nda geçen Tokuz
Oguz’la aynı olduğunu ve bu ayaklanma bastırılınca bu toplulukların yazıtlarda yazıldığı
gibi Çin’e doğru kaçtıklarını kanıtlamaktadır.
Ayaklanan Dokuz Oğuzların büyük bölümünün yenilgiye uğratılmasına ve çoğunun Çin’e
kaçmasına rağmen bu toplulukların bütünü henüz yönetim altına alınmamıştı. Bunların
başında da Tola Irmağı yakınlarında yaşayan Bayırkular geliyordu. Kapgan Kagan,
Bayırkuların üzerine yürüyüp onları yenmiştir ancak savaş sonrasında Xiezhile adında
bir Bayırku askeri tarafından öldürülmüştür.104
c- 716’daki Yönetim Değişikliği
Kapgan Kagan’ın Bayırku Xiezhile tarafından öldürülmesinden sonra Gök Türk tahtına
Kapgan Kaganın büyük oğlu geçmiştir. Bu olay Gök Türk yazıtlarında anlatılmamakta
ancak Çin kaynaklarında bu olay hakkında daha çok bilgi bulunmaktadır. Çin kaynaklarına
göre, Kutlug Kagan’ın oğlu Köl Tigin, Kapgan Kaganın oğlu Yinie Kehan’ı 105diğer oğullarını, bütün yakınlarını ve eski kağana bağlı olan adamlarını öldürmüştür.106 Bu
darbenin yapılmasının en büyük nedeni Kutlug’un oğullarına göre yeni kağanın kutunun
Teñri tarafından geri alınmış olmasıdır. Bu kırımdan sâdece Tarduş Şadının kayınbabası
olan Tonyukuk ve daha önce Çin’e sığınmış olan Mo Tigin ile Xianli Bilge (Xianli
Pijia ) kurtulmuşlardır. Bu olay sırasında Kapgan Kagan’ın soyu da tükenmiştir ve
hânedân Kutlug’un soyuna geçmiştir. Köl Tigin bu kanlı olayın ardından da ağabeyi Sol
Bilge Beyi107 Mojilian’i Bilge Kagan olarak tahta oturtmuştur.108 Bu olay Kaiyuan’in ikinci
saltanat yılının Şubat ayında olmuştur.109
Tarduş Şadı öncelikle kardeşi Köl Tigin’in kağan olmasını istemiş ancak Köl Tigin,
ağabeyinin devletin başına geçmesini önermiştir.110 Mojilian, Teñri Teg Teñri Yaratmış
Türük Bilge Kagan111 unvânını almış, kardeşi Köl Tigini de Tölis Şadı (You Xian Wang
, Sağ Bilge Beyi) yapmıştır. Bundan sonra Köl Tigin’in herhangi bir çalışması kayıtlı
değildir. Ancak aynı Çin kaynaklarında Köl Tigin’in “iki şaddan üstte olduğu” ve
başkomutanlık yaptığı yazılıdır. Ayrıca yazıtlarda 716’dan sonra devletin toparlanmasını
anlatan yerde Köl Tigin’le birlikte iki şad da anılmaktadır. 112 Bu durumda Köl Tigin
yazıtlarda öyle anılmasa bile Apa Tarkan olmuş olmalıdır. Bilge Kagan, saltanatı sırasında
bir çok savaş yaparak bunların çoğunu ayrıntılı olarak anlatmış ancak Köl Tigin’in
çalışmalarının anlatımı kendi yazıtında 716’da son bulmuştur. Normalde Bilge Kagan’ın
merkezde oturup savaşa orduyla birlikte Başkomutan Köl Tigin’i göndermesi gerekirken
Köl Tigin’in adı geçmemekte, Bilge Kagan’ın sefere çıktığı anlatılmaktadır. Bu gözlerden
kaçan büyük bir çelişki gibi durmaktadır, üzerinde ileride ayrıntılı çalışmalar yapılmalıdır.
6. Köl Tigin’in Ölümü
Köl Tigin, Türk Takvîmi’ne göre Koyun Yılı’nın (1. ayının) 17. gününde ölmüştür.113 Bu
târîhi günümüz araştırmacıları 27 Şubat 731 olarak hesaplamışlardır.114 Xin Tangshu’ya
göre, Köl Tigin Kaiyuan Saltanat Devresi’nin 19. yılında ölmüştür, Jiu Tangshu’da ise 20.
yıl olarak verilmiştir.115 Köl Tigin’in ölüm nedeni belli değildir, öldüğü zamân 47 yaşında
idi.116 Ölümü Gök Türk ülkesinde ve komşu ülkelerde büyük bir üzüntüye neden olmuştur.
Köl Tigin’in yazıtına göre, cenâze törenine Kıtañ ve Tatabı’dan Udar Señün; onbinlik
hazîne, altın, gümüş gibi değerli hediyelerle Tabgaç Kaganı’ndan (Tang hükümdârı
Xuanzong) İsiyi Likeñ ve İmparatorun yeğeni sanatçı Çañ Señün; Tüpüt Kaganı’ndan (Tibet
İmparatoru) Bölün (Vezir); Soğdaklar’dan Berçik Er117; Bukarak Uluş’dan (Buhârâ Ülkesi)
Enik Señün ve Ogul Tarkan; On Ok oğlu Türgiş Kaganı’ndan (Salur Kagan, Sulu Kehan)
Makaraç Tamgaçı 118 ve Oguz Bilge Tamgaçı; Kırgız Kaganı’ndan Tarduş Inançu Çor
gelmiştir.119 Jiu Tangshu ve Xin Tangshu da Xuanzong’un Muhâfız Birliğinin Generali olan
Zhang Quyi’yi ve Adalet Bakanlığının Mahkûmlar Dâ’iresi Başkanı Lü Xiang’ı
baş sağlığı dileyen bir mektup vermeleri, cenâze törenine katılmaları, kurban sunmaları; altı
tanınmış ve becerikli adamı da duygularını mezâr taşına yazılması, Köl Tigin’in bir heykelin
yapılması ve dört duvarına Köl Tigin’in savaş sahnelerinin resmedileceği bir anıt mezâr
yapmaları için yolladığı yazılıdır.120
Köl Tigin’in cenâze töreni Türk Takvîmi’nin Koyun Yılı’nın 9. ayının 27. gününde
yapılmıştır.121 Araştırmacılar bunun 1 Kasım 731’e denk geldiğini belirtmişlerdir.122 Köl
Tigin’in mezâr kompleksinin ve yazıtının bitirilip dikilmesi Türk Takvîmi’ne göre Maymun
Yılı’nın 7. ayının 27. günü (21 Ağustos 732)123, Çin Takvîmi’ne göre ise Kaiyuan Saltanat
Devresi’nin 20. yılında takvîm sırasına göre Renshen’da 12. ayda Xinzhou vaktinde Shuo
gününde 7. günde Dingwei Zamânı’dır (öğleden sonra saat 2-4 arası). 124 Köl Tigin’in
yazıtının Türkçe bölümünü yeğeni Yollug Tigin yazmıştır.
Köl Tigin öldüğü sırada büyük bir serveti bulunuyordu; bunun içinde altınları, gümüşleri,
hazînesi, malları ve dört binlik at sürüsü vardı. Köl Tigin öldüğü sırada bu serveti Tuygut /
Toygut (ya da Tuygut İlteber) yönetiyordu.125
7. Sonuç
682’de İkinci Doğu Gök Türk Kağanlığını kuran Kutlug’un oğullarından biri olan Köl
Tigin, 684 ya da 685’te doğmuş, yedi yaşında babasını kaybetmiş, 16 yaşında ilk kez bir
savaşa katılmış, bundan sonraki yaşamını da sâdece savaşlara adamıştır. Köl Tigin, yaşamı
boyunca dokuz sefere katılmış, 16 meydân savaşında çarpışmış, çok sayıda savaşçıyı kendi
elleriyle öldürmüş126, beş önemli kişiyi yakalamış, büyük ölçüde ganîmet ele geçirmiştir.
Seferler sırasında bildiğimiz kadarıyla Çin’de Gansu’ya ve Ordos’a; Moğolistan’ın büyük
bölümüne; Aşağı Yenisey Havzası’na; Cungarya’ya; Tarbagatay’a; Semireçye’ye ve
Soğdak’a gitmiştir. Çin’deki Zhou ve Tang Sülâleleri ile, Bayırkularla, Kırgızlarla, Türgiş
ve On Oklarla, Karluklarla, Azlarla, İzgillerle, Dokuz Oğuzlarla savaşmış; hattâ yeğenini
tahttan indirip amcasının hemen hemen bütün yakınlarını öldürmüştür. Savaşlarda genelde
ön saflarda yer almıştır; ağabeyi Mojilian hem şadlık, hem kağanlık döneminde sadece ordu
yönetmiş, ön saflarda savaşmamıştır; Çin kaynakları Mojilian’i yumuşak kişilikli (“şefkatli,
insanları sever, dostâne”)127, Köl Tigin’i ise gözü kara bir savaşçı olarak tanıtmışlardır. Köl
Tigin’in amcası Kapgan Kagan, tıpkı Bilge Kagan gibi çoğu zamân sâdece orduyu
yönetmekle hattâ bâzen sâdece orduyu sefere göndermekle yetinmiş, Köl Tigin ise hem
orduyu yönetmiş, hem de savaşlarda teke-tek çarpışmıştır. Köl Tigin 716’da yeğenini ve
amcasının yakınlarını kanlı bir darbeyle yönetimden uzaklaştırdıktan sonra ağabeyi Tarduş
Şadı’nı tahta çıkarmış, ağabeyi de onu Tölis Şadı yapmış, Köl Tigin ölünceye kadar bu
görevde kalmıştır. Ayrıca 716’dan sonra Bilge Kagan Köl Tigin’e Inançu Apa Yargan
Tarkan unvânını vermiştir.128 Ancak savaşçılığı ile tanınan Köl Tigin 716’dan sonra hiç bir
savaşa katılmamıştır, katıldıysa bile elimizde şu anda bunu kanıtlayacak bir kaynak, bir
kanıt bulunmamaktadır.
Kendi adına dikilen yazıtta belirtildiği kadarıyla Köl Tigin savaşlarda dokuz değişik at
kullanmıştır. Bunlar Tadık Çor'un Boz Atı, Işbara Yamtar'ın Boz Atı, Yigen Silig Beg'in
Zırhlı Doru Atı, Bayırkular'ın Ak Aygırı, Alnı Beyaz Boz Atı, Alp Şalçı Atı, Azman Atı, Az
Yağızı Atı ve Öksüz Atı’dır. Bu atlardan sâdece birinin zırhlı olduğu yazılıdır, bu durumda
Köl Tigin’in diğer bindiği atların hepsi zırhsızdır. İlk dört at ve Alp Şalçı savaşlarda ölmüş;
Azman ve Az Yağızı’nı iki, Alp Şalçı’yı ise üç kere kullanmıştır. Bu atlardan en az üçü
başka Gök Türk ileri gelenlerindendir, en az ikisi ise bağlı topluluklardan alınmıştır.
Yazıtı çok ayrıntılı olmasa bile Köl Tigin’in taktikleri, silâhları ve giyimi hakkında bilgi
vermektedir. Köl Tigin katıldığı hemen hemen bütün savaşlarda at üzerinde savaşmış,
sâdece ilk yaptığı savaşta yaya olarak saldırmıştır. Elimizdeki kayda göre bir kere ok ve yay,
bir kere kılıç kullanmıştır; 22 kere “sançmış”129; 19 kere ise “çevirerek vurmuştur”130. Bu
durumda Köl Tigin’in en fazla mızrak ya da at üzerinde kullanılan biçimiyle kargı
kullandığını, ok-yay ve kılıca çok fazla önem vermediğini ileri sürebiliriz. Yazıtta Köl
Tigin’in savaş giysisi ile ilgili sâdece bir yerde bilgi veriliyor: Mingsha Dağı Savaşı’nda
zırh, kaftan ve yüz siperlikli miğfer kullanmıştır, bindiği atlardan biri de zırhlıdır. Köl
Tigin’in zırhının çeşidi ve biçimi konusunda elimizde bir bilgi bulunmamakla birlikte Gök
Türkler’in zırhlı atlılarının en çok rağbet gösterdikleri lamellar tipi zırh giydiğini
düşünebiliriz.
Dipnotlar
1 Çalışmamız sırasında bize değerli zamânını ayıran ve Çince metinleri çevirerek bize çok yardımcı olan sayın hocamız Erkin Ekrem’e de teşekkürlerimizi sunarız.
2 Eski Türkçe Türük ya da Kök Türük, Çince Tujue , Soğdakça Tr’wk.
3 Taşağıl, 1995: 82-85.
4 Jiu Tangshu, 5, 1975: 105; Jiu Tangshu, 84, 1975: 2803; Jiu Tangshu, 194A, 1975: 5166-5167; Xin Tangshu, 108, 1975: 4087. Ayrıca bkz. Gömeç, 1999: 39-40; Gumilëv, 2002: 336-339; Kafesoğlu, 2002: 113; Taşağıl, 1999: 59-63; Taşağıl, 2004a: 8-11.
5 Jiu Tangshu, 194A, Göktürkler Bölümü, 1975: 5167; Gumilëv, 2002: 340.
6 Çin kaynaklarında 682’den sonra Kutlug Kagan olarak geçen bu kişinin yazıtlardaki unvânı İltiriş Kagan’dır. Bkz. Bain Tsokto Yazıtı (Tonyukuk Yazıtı), I. Taş, Batı yüzü, 1. satır; B.Ç.II.G.4, 6; B.Ç.II.D.4; B.Ç.II.K.1, 3; Kosho Tsaidam Yazıtı I (Köl Tigin Yazıtı), Doğu yüzü, 11. satır; K.T.II
(Bilge Kagan Yazıtı), Doğu yüzü, 1. satır.
7 Giraud, 1999: 77; Gömeç, 1999: 48; Gumilëv, 2002: 350.
8 B.T.II.D.1-3.
9 Büyük olasılıkla Kap- kökünden gelen “Fâtih”; bkz. Kafesoğlu, 2002: 115.
10 Köl Tigin’in adıyla ilgili tartışmalar da henüz bitmemiştir; birtakım Türkbilimciler Kül Tigin’i, diğerleri de Köl Tigin’i kullanmaktadırlar (Gültekin, Köktegin gibi okumalar yanlıştır); biz çalışmamızda Köl Tigin’i kullanmayı yeğledik. Bu tartışmayla ilgili ayrıntılar için bkz. Osman F.Sertkaya, 1995: 129-133.
11 Çince gerçek transkripsiyonu Que Teqin , yanlış biçimiyle Que Tele . Birçok Çin kaynağında Tigin’in Çince transkripsiyonu olan Teqin , iki karakterin benzerliği yüzünden Tele olarak yazılmıştır.
12 K.T.I.D.11.
13 K.T.II.D.1.
14 Gerçek adı Mojilian olup Çin kaynaklarında 716’dan sonra Pijia Kehan olarak geçmektedir.
15 Gömeç, 1999: 78.
16 K.T.II.D.17.
17 Jiu Tangshu, 194A, Göktürkler Bölümü, 1975: 5167.
18 K.T.I.D.31.
19 Jiu Tangshu, 194A, Göktürkler Bölümü, 1975: 5175.
20 Gömeç, 1999: 62.
21 K.T.I.D.32.
22 K.T.I.K.10-13.
23 Kapgan Kagan, yönetimi sırasında başka unvânlar da almıştır (bkz. Sertkaya, 1995: 82), ancak bu unvânı ne zamân aldığını şimdilik bilemiyoruz.
24 Jiu Tangshu, 194A, Göktürkler Bölümü, 1975: 5175.
25 Cen, I, 1958: 325.
26 Mojilian’in Tigin unvânına Bilge Kagan Yazıtı’nda rastlanmaktadır; bkz. K.T.II.D.14.
27 K.T.I.D.31.
28 Gömeç, 1999: 49; Grousset, 1999: 116-117; Kafesoğlu, 2002: 116-117.
29 Giraud, 2002: 79; Gömeç, 2002: 53; Gumilëv, 2002: 359; Kafesoğlu, 2002: 119.
30 K.T.I.D.31; K.T.II.D.24.
31 “Altı Soğdak Vilâyeti” ya da “Altı Soğdak’ın Vilâyeti”. Hu adı Gök Türkler döneminde Çin’de Soğdaklar için kullanılıyordu; Zhou ise vilâyet demektir. Türkçe Altı Çub Sogdak ve Çince Altı Soğdak Vilâyeti’nin aynı olması olasılığı yüksektir.
32 Giraud, 1999: 79; Gömeç, 2002: 53; Gumilëv, 2002: 359; Kafesoğlu, 2002: 119.
33 K.T.II.D.25.
34 Bu kişinin kimliği konusunda araştırmacılar ortak bir görüşe varamamışlardır. Cen Zhongmian ise Oñ Tutuk’un Lin Chuan Vilayeti vâlîsi Wang Shen’ın olabileceğini ileri sürmektedir(Cen, II, 1958: 898).
35 Taşağıl, 2004b: 8.
36 K.T.I.D.31-32.
37 Mingsha kenti Gansu’nun Dunhuang Xian ilçesindedir; bkz. Gömeç, a.g.e., s.54. Mingsha Nâhiyesi, Mingsha Dağı adından gelmektedir. Mingsha dağının bir adı Shajiao Shan (Kum Köşesi Dağı), diğer bir adı ise Shengsha Shan’dır (Kutsal Kum Dağı) (Jiu Tangshu, 40, 1975: 1644).
38 Zizhi Tongjian, 208, 1958: 6607.
39 Gumilëv, 2002: 366.
40 K.T.II.D.26.
41 Zizhi Tongjian, 208, 1958: 6607.
42 Grousset, 1999: 117; Kafesoğlu, 2002: 119; Roux, 2001: 148.
43 Kedimlig “giyimli” demektir ancak at zırhı olarak da kullanılmış olabilir; bkz. Nicolle, 1990: 24.
44 K.T.I.D.32-33. Buradan Köl Tigin’in tolgasının bütün başı koruduğunu ve sonraki Kıpçaklar tarafından sıklıkla kullanılan yüz siperliği bulundurduğunu düşünebiliriz.
45 Gumilëv, 2002: 366.
46 Zizhi Tongjian, 208, 1958:6607; Gumilëv, 2002: 366; Gömeç, 1999: 55.
47 Zizhi Tongjian, 208, 1958: 6607.
48 Jiu Tangshu, 7, 1975: 143.
49 K.T.I.D.34.
50 B.T.II.D.2-6.
51 K.T.II.D.26.
52 Kögmen Ormanı; Sayanların batısında, Tannu-Ola’da Şabindab Geçidi; bkz. Gumilëv, 2002: 368.
53 Gumilëv buranın Hua Kem Nehri olduğunu ileri sürüyor; bkz. Gumilëv, 2002: 368.
54 Gumilëv, 2002: 367.
55 K.T.I.D.35-36; K.T.II.D.26-27; B.T.II.D.6-7, K.1-4.
56 Gök Türkler’de yüksek seviyeli bir unvân ve bu unvânı taşıyan ordu komutanı. Buradaki Apa Tarkan İnel Kagan’dır.
57 Bolçu’nun nerede olduğu konusundaki tartışmalar sürmekle birlikte biz buranın Kuzey Cungarya’da, İrtiş Irmağı’nın batısında, Oyorong Gölü’nün güneyinde Urungu Vâdîsi’nde bulunan geniş düzlüğün olduğunu düşünüyoruz. Bkz. Giraud, 1999: 258; Gumilëv, 2002: 371.
58 Körüg hem haberci, hem câsûs, hem de savaş esîri olarak çevrilmiştir. Bkz. Ergin, 2002: 103; von Gabain, 2000: 283.
59 Bunların kim olduğunu bilemiyoruz, çünkü yazıtın o bölümü silinmiştir.
60 K.T.I.D.36-38; K.T.II.D.27-28; B.T.K.5-11; B.T.II.B.1-7.
61 Gumilëv, 2002: 371.
62 Gumilëv, 2002: 370.
63 Gumilëv, 2002: 371.
64 Türgişler Shage’nin soyundan olanları Sarı Soylu, Salur’un (Sulu ) soyundan olanları Kara Soylu olarak adlandırmaktadır (Xin Tangshu, 215B, 1975: 6068).
65 Burası eski Batı Gök Türkleri’nin İstemi Yabgu dönemindeki merkeziydi. Gömeç buranın Tekes Nehri yakınında Karaşahr’ın kuzeybatısında bir yerlerde olduğunu saptamıştır; bkz. Gömeç, 1999: 13.
66 B.T.II.G.1.
67 Gumilëv, 2002: 370.
68 Büyük olasılıkla Sir-Deryâ’nın yukarı bölümlerinde bulunan Tohâristân bölgesi; bkz. Gömeç, 1999:60.
69 K.T.I.D.38-39; B.T.II.B.7-9, G.1
70 Büyük olasılıkla Sir-Deryâ boyları ya da Semerkand’ın çevresindeki bölge; Han Sülâlesi (MÖ 206-MS 220) döneminde bu bölgede Kangju adında bir devletin varlığından sözedilir.
71 K.T.I.D.39-40, K.1; B.T.II.G.3-4.
72 K.T.I.K.1.
73 “Beş Kent”, Beiting , Güney Cungarya’da Basmıllar’ın yaşadığı bölgede Jinman’da bir kalenin ve çevresindeki Tang ileri karakol-eyâletinin adı, Urumçi’nin doğusu. Tang döneminde Tingzhou , 702’den sonra Beiting Duhufuluk’u . Beiting’in kalıntıları Jimsar’ın kuzeyindeki Pochengzi’dadır .
74 Ikhe Khüshotu Yazıtı, Batı Yüzü, 11. satır; Khoitu Tamir, I. Taş, 4. satır; H.T.II.3; H.T.VII.2;K.T.II.D.28.
75 Giraud, 1999: 82; Gömeç, 1999: 62; Kafesoğlu, 2002: 122.
76 Kafesoğlu, 2002: 121.
77 K.T.I.K.1-2; K.Ç.II.D.29.
78 Ziji Tongjian, 211, 1956: 6710.
79 K.T.II.D.29.
80 Büyük olasılıkla Totokharanor ya da Khara Nor (bkz. Giraud, a.g.e., s.82; Gumilëv, 2002: 382).
81 K.T.I.K.2.
82 K.T.I.K.3-4.
83 Zizhi Tongjian, 211, 1956: 6712.
84 Gömeç ve Gumilëv buranın Tola’nın kıyısında olduğunu saptamışlardır; bkz. Gömeç, 1999: 64; Gumilëv, 2002: 382.
85 K.T.I.K.4-5; K.T.II.D.30.
86 Gumilëv, 2002: 382.
87 K.T.II.D.30.
88 K.T.I.K.5-6.
89 Genelde Orta Moğolistan’da Seleñe Vadisi’nde yaşayan Dokuz Oğuzlar’ın Gök Türkler ile oldukça uzak bir yer olan Bolçu’da savaşmış olması biraz garip durmaktadır. Acaba burada adı geçen Bolçu,Türgişler ile 711’de yapılan ünlü savaşın yeri olan Bolçu’yla aynı yer miydi, yoksa Bolçu adında Orta Moğolistan’da başka bir yer daha mı vardı?
90 Dokuz Oğuzlar yazıtlarda yer yer sâdece Oğuzlar olarak geçmektedirler. “Oguz” adı da büyük olasılıkla “Boylar” demekti.
91 K.T.I.K.6.
92 Gumilëv, 2002: 382; Kafesoğlu, 2002: 123.
93 K.T.I.K.6-7; K.T.II.D.30-31.
94 Gömeç buranın Çilka ve Onon arasında olduğunu söylemektedir; bkz. Gömeç, 1999: 64.
95 K.T.I.K.7-8; K.T.II.D.31.
96 Amga Kalesi; neresi olduğu bilinmemektedir.
97 Ordu ve Eb (Ev) burada “Devlet Merkezi” anlamındadır. Gök Türklerin merkezi Ötüken idiyse de 715-716 Oğuz Savaşları sırasında geçici merkez Amga Kalesi’ydi. Birtakım araştırmacıların burada geçen Ordu’yu ve Ev’i Ötüken olarak göstermeleri yanlıştır.
98 Amga Kalesi baskınındaki “Üç Oguz Süsi” terimi karışıklığa yol açmıştır. Bu söz hem üç adet Oğuz ordusu, hem de Üç Oğuz’un, yânî üç boydan oluşan Karluklar’ın ordusu anlamına gelebilir. Ancak buradan üç tâne Oğuz ordusu anlamını çıkarmalıyız.
99 Gök Türk ordusu genelde Atlıg’dan (Atlı) oluşmasına karşılık orduda Yadag (Yaya) da bulunmuştur.Tonyukuk’un anlattığına göre Kutlug’un ayaklanmasının başında âsî Gök Türk ordusunun üçte ikisi atlı, üçte biri yaya idi. Ancak bu oranın her an geçerli olduğunu gösterecek bir kanıt elimizde bulunmamaktadır.
100 K.T.I.K.8-9; K.T.II.D.31-33.
101 K.Ç.II.D.33-36.
102 Cen, 1958: 391-392.
103 Jiu Tangshu, 8, 1975:176; Zizhi Tongjian, 211, 1956:6712, 6728.
104 Jiu Tangshu, 94A, 1975:5173, Jiu Tangshu, 8, 1975:176; Zizhi Tongjian, 211, 1956:6719.
105 Burada darbede öldürülen kağanın adı üzerinde durmamız gerekiyor. Kapgan Kagan ağabeyinin ölümünden sonra başa geçtiği zamân yeğeni Mojilian’i Tarduş Şadı, kardeşi Tuoxifu’yu Tölis Şadı ve büyük oğlunu “Küçük Kağan” (Xiao Kehan ) yapmıştı. Bu “Küçük Kağan”ın adı Çin kaynaklarında Fuju olarak geçmektedir. Bunun dışında unvân olarak karşımıza bir de Yinie Kehan çıkmaktadır. Bu da Tonyukuk yazıtında geçen İnel Kagan olmalıdır (bkz. B.Ç.I.K.7, G.1).
106 Jiu Tangshu, 94A, 1975:5173.
107 Zuo Xian Wang , Tarduş Şadı, toplumda Küçük Şad (Xiao Sha ) diye takma adı vardı; bkz. Jiu Tangshu, 194A, 1975: 5173.
108 Jiu Tangshu, 94A, 1975:5173.
109 Sertkaya, 1995: 98.
110 Gömeç, 1999: 66; Gumilëv, 2002: 384.
111 K.T.II.D.1, G.13, K.1.
112 K.T.II.D.21-22.
113 K.T.I.KD.1.
114 Giraud, 1999: 87; Gömeç, 1999: 73; Kafesoğlu, 2002: 126; Taşağıl, 2004b: 10.
115 Jiu Tangshu, 194A, 1975: 5177; Xin Tangshu, 215B, 1975: 6053-6054
116 K.T.I.KD.1.
117 Bu adın okunması tartışmalıdır. Biz Berçik Er olarak alıyoruz.
118 Makaraç’ın Sanskritçe Mahārāja’dan geldiği görüşü için bkz. Gömeç, 1999: 74.
119 K.T.I.K.11-13.
120 Jiu Tangshu, 194A, 1975: 5177; Xin Tangshu, 215B, 1975: 6053-6054.
121 K.Ç.I.KD.1.
122 Gömeç, 1999: 74; Kafesoğlu, 2002: 127; Taşağıl, 2004b: 10.
123 Taşağıl, 2004b: 10.
124 K.Ç.I.KD.1; Taşağıl, 2004b: 22.
125 K.Ç.I.GB.1.
126 Yazıtlarda verilen sayıyla 43; ancak bunların dışında Oğuzlar’la yapılan Bolçu savaşında “çok sayıda askeri” ve Çuş Başı Savaşı’ndan sonra da bir âileyi öldürmüştür; 716’da yaptığı kanlı darbeyi buna katmıyoruz.
127 Jiu Tangshu, 194A, 1975:5173, 5175; Xin Tangshu, 215B, 1975:6051.
128 K.Ç.I.B.1.
129 “Sançmak” delmek, saplamak demektir, burada büyük olasılıkla “mızraklamak” anlamında kullanılmıştır. Bkz. Ergin, 2002: 109; Gabain, 2000: 292; Tekin, 2000: 252.
130 Bunun tam olarak ne anlama geldiğini bilemiyoruz.
Kaynaklar
Linhu Defeng,(1971). Zhoushu , Beijing : Zhonghua Shuju.
Liu Xun, (1975). , Jiu Tangshu , Beijing : Zhonghua Shuju.
Ou Yangxiu, (1975). , Xin Tangshu , Beijing : Zhonghua Shuju.
Sima Guang, (1956). , Zizhi Tongjian , Taibei : Minglun Chubanshe
Bombaci, Alessio, (1975). “The Husbands of Hsien-li Bilgä”, Studia Turcica, Budapeşte. ss.103-123.
Cen Zhongmian, (1958). , Tujue Jishi , Pekin: Zhonghua Shuju.
Ergin, Muharrem, (2002). Orhun Abideleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
Gabain, Annamarie von, (2000). Eski Türkçenin Grameri, (çev. Mehmet Akalın), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Giraud, René, (1999). Gök Türk İmparatorluğu, İlteriş, Kapgan ve Bilge’nin Hükümdarlıkları (680-734), (çev. İsmail Mangaltepe), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Grousset, René, (1999). Bozkır İmparatorluğu, Attila-Cengiz Han-Timur, (çev. M. Reşat Uzmen), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Gömeç, Saadettin, (1999). Kök Türk Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları.
Gumilëv, Lev Nikolayeviç, (2002). Eski Türkler, (çev. Ahsen Batur), İstanbul: Selenge Yayınları.
Kafesoğlu, İbrahim, (2002). Türk Millî Kültürü, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Nicolle, David, (1990). Attila and the Nomad Hordes, Oxford: Osprey Publishing Limited.
Orkun, Hüseyin Namık, (1974). Eski Türk Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Roux, Jean-Paul, (2001). Orta Asya – Tarih ve Uygarlık, (çev. Lale Arslan), İstanbul:Kabalcı Yayınevi.
Sertkaya, Osman F., (1995). Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitütüsü Yayınları.
Taşağıl, A., (1995). Gök-Türkler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Taşağıl, A., (1999). Gök-Türkler II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Taşağıl, A., (2004a). Göktürkler III, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Taşağıl, A., (2004b). Köl Tigin Yazıtının Çince Yüzü Hakkında”, Avrasya Etüdleri, , ss. 3-24.
Tekin, Talat, (2000). Orhon Türkçesi Grameri, (yay. Mehmet Ölmez), Ankara: Şafak Matbaacılık.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder