İKİ DEVLET KARŞISINDA PİR SULTAN ABDAL- Gülseren ÖZDEMİR

Bu bildiride hayatı ile ilgili kesin bilgiler bulunmayan, 16. yy.da Osmanlı tahtında Kanuni Sultan

Süleyman’ın ve Safevî tahtında Şah Tahmasb’ın oturduğu sıralarda Osmanlı sınırları içerisinde

yaşadığı ve asıl adının Haydar olduğu bilinmekte olan Pir Sultan’ın şiirlerinin ideolojik bakımdan

tahlili yapılacaktır. Alevî-Bektaşî şiir geleneğinin en önemli isimlerinden biri olan Pir Sultan’ın

şiirlerini siyasete âlet ettiği, Osmanlı-Türk Sünnîliğine muhalif olduğu, İran’ın Şiî propagandasına

kapılarak Osmanlı sultanlarına karşı şahları tuttuğu, devlete karşı bir Kızılbaş isyanına katıldığı ve

hatta bu isyanda baş olduğu için Hızır Paşa tarafından idam ettirildiği iddiaları üzerinde durulacak,

şairin şiirleri bu bakımdan değerlendirilecektir.

Türk edebiyatının önemli yapı taşlarından ve Alevî-Bektaşî edebiyatının yedi büyük

şairinden biri olan Pir Sultan Abdal’ın ne yaşamı ne de deyişleri ile ilgili olarak, yapılan

bütün araştırmalara rağmen tam bir kesinlikten söz etmek mümkündür. Onun hakkındaki

mevcut bütün bilgi, yaşamı etrafında oluşmuş efsane ve rivayetlerle, bir kısmı cönklerden ve

bir kısmı da halkın sözlü olarak aktardığı deyişlerden elde edilmiştir ki bu da elbette yeterli

değildir.

Şairin hem yaşamı hem de deyişleri ile ilgili olan bu karışıklık, bilgi ve belge azlığı,

var olan bilgileri ayrıştırabilmenin zorluğu nedeniyle, burada Alevî-Bektaşî inançlarından ve

Pir Sultan’a duyulan sevgiden dolayı pek çok şairin aynı adı kullanmasının sonucu olarak

ortaya çıkan Pir Sultan adı taşıyan şairlerin kimler olduklarından ayrı ayrı söz edilmeyecek,

bunların şiirleri birbirinden bağımsız olarak ele alınmayacak, Pir Sultan ve deyişleri başta

Sabahattin Eyuboğlu’nun tespit ettiği “Pir Sultan geleneği”1 içerisinde değerlendirilmeye

çalışılacaktır.

Hakkında anlatılan efsaneler ve söylenen deyişler Pir Sultan’ın yaşamaya ve

şekillenmeye devam edeceğini göstermektedir. Bu da gerçekte var olan Pir Sultan

Abdal’(lar)la halkın kolektif bilincinin oluşturduğu Pir Sulta’ın bütünleştiği ve bir kişiye

dönüştüğü anlamına gelir.2 Asıl önemli olansa bu kolektif bilincin yarattığı dinî kimliğin ve

sanatçı kişiliğin tespit edilmesidir. Bir din ulusu olan, deyişlerinde bir zalimler ve mazlumlar

kafilesi bulunan Pir Sultan iyiliğin, güzelliğin, adaletin sembolü; her şeyden önce bozulmuş

düzene karşı özlediği dünyayı dile getiren ezilen, sömürülen halkın sesidir. Bu yüzden

şiirlerini bir şahsa bağlamak doğru olmadığı gibi, yalnızca bir duruma bağlamak da doğru

değildir. Çünkü halk, onun deyişlerini geçen zaman içerisinde yeni durumlara uydurmuş, bu

da tek bir deyişin bile farklı çeşitlemelerle ortaya çıkmasına neden olmuştur. Dolayısıyla

halkın birikimi ve ortak ruhunun ürünü olan Pir Sultan adıyla söylenen deyişler, kolektif bir

bilincin sonucudur. İşte Pir Sultan geleneği, ilk şeklini Pir Sultan’ın verdiği; ama zamanla

değişen ve çoğalan deyişleri içine alır.

Geniş bir zaman sürecinin gerçeklerinin yansıdığı, son derece gelişmiş bir toplumsal

duyarlık görülen Pir Sultan deyişlerine, her zaman iki dünyanın zıtlığı hakimdir: Üzerinde

yaşanan zalimlerin hüküm sürdüğü, mazlumların ezildiği kokuşmuş dünya ile hayal edilen,

ideal bir toplum ve devlet şeklinde tasarlanan dünya, yani ütopya. Deyişlerde özlenen ve

reddedilen şeklinde özetleyebileceğimiz söz konusu iki temel dünya çok çeşitli biçimlerde

görülür. Bunlarda tasavvuftaki geçici beşerî heveslerden ve beşerî dünyadan kurtulup asıl olan

Tanrı’ya kavuşma ve Tanrısal âleme geçme, beşerî dünyanın Tanrı’nın göndereceği beklenen

idarecisi ile (Mehdî/Şah) kavuşacağı iyi ve güzel günleri hayal etme, geçmişteki yine ilâhî

kimlikli yöneticisi sayesinde -ki bu çoğunlukla Hz. Alî olarak düşünülür- adaletin hakim

olduğu devirleri o günlere yeniden kavuşmayı bekleyerek anma ve yine mevcut dünya

üzerinde aynı tarihî zaman dilimi içerisinde zulmün hakim olduğu bir yerden (Osmanlı

devletinden) insanca bir yaşamın var olduğu bir yere (Safevî devletine) gitme veya zulmü

kaldıracak bir dinî liderin (Şahların) gelmesini umma şeklinde birbirine zıt olarak beşerî-ilâhî

eksende dönen çok katmanlı bir yapı ortaya çıkar. Bu katmanlı yapı, sanatçının yarattığı

eserin okura ulaşması ve okurun bundan farklı anlamlar çıkararak eseri zenginleştirmesi

neticesinde sonu gelmeyen sürekli bir tamamlanma meydana gelmesi fikrini esas alan

alımlama (yorumbilim) kuramına uygun bir değerlendirme yapıldığında anlaşılabilir. Pir

Sultan deyişleri bu tür bir değerlendirmeye son derece uygun olduğu, ancak bu düşünüş

şekliyle tam olarak anlaşılabileceği ve en geniş anlamını bulabileceği için, farklı kişiler

tarafından yapılan değişiklikler, eklentiler ve yorumlarla genişlemiş ve derinleşmiş olan

deyişlerde tespit edilen birbirleriyle tutarlılık arz eden anlamların hiçbiri reddedilemez ve bu

da sanatçının zihninden okurun zihnine geçen ve her ikisinde çoğaldıkça çoğalan çok geniş bir

anlamlar dünyasının kapılarının aralanması anlamına gelir. Dolayısıyla eleştirmen böyle bir

noktada Pir Sultan deyişlerini değerlendirmek için tarihî bilgilerden yararlanabilse bile bu

bilgilere mutlak bir gereklilik duymayacak, “Pir Sultan deyişlerinde aslında neyi anlatmak

istiyordu?” sorusunun cevabı kadar “İnsanlar Pir Sultan deyişlerinde neyi buldular?”

sorusunun cevabı üzerinde duracaktır.

Pir Sultan, deyişlerinde halk özlemlerini ve dertlerini dile getirdiği için, bunlarda

ideolojik bir içeriğin bulunması doğaldır. Özellikle yöneticilerin halka uyguladığı zulüm ve

bunun yarattığı adaletsizlikler, toplumsal eleştirinin en önemli maddesidir. Pir Sultan,

deyişlerinde yeni bir dünya yaratmış ve bu yeni dünya düzenine özlemini siyasî, sosyal,

ekonomik olarak bozulmuş devlet ve dünya düzenine ve bu düzenin devamını sağlayan

uygulayıcılarına yani Hızır Paşalara, kadılara, müftülere ve hatta padişaha çok açık bir şekilde

karşı çıkarak göstermiştir:

Şol icra Tanrısı yatmaz uyumaz

Kimsenin hakkını kimsede komaz

Hünkâr sağır olmuş ünümü duymaz

Masumlar boğduran padişahım var3

diyen Pir Sultan’ın, içerisinde propaganda yaptığı söylenen deyişler, ona ait olup

olmadığı kesinlik arz etmeyen ve en tartışmalı olanlardır. Bu nedenle onun sırf bu şiirler

örnek gösterilerek propagandacı olarak bilinmesi doğru değildir. Ama toplumda meydana

gelen birtakım olaylara tanıklık eden ve Pir Sultan’a ait olduğu zannedilen deyişlerin ondan

ayrı düşünülmesi de doğru değildir.

Pir Sultan’ın Osmanlı devlet düzenine karşı geldiğini gösteren deyişleri yaşamı ile

ilgili olarak anlatılan efsaneye bağlanmıştır. Rüşvet yiyen, “yalan yulan” keyfî fetvalar veren

kadıların; şairin asılmasını emreden, haram yemekten korkmayan, hak söyleyeni cezalandıran

zalim düzenin uzantısı durumundaki Hızır Paşa’nın ve düzene yaranmaya çalışanların yani

Yezitlerle dolu bir düzenin karşısında bilinçli, gerçekçi, dirayetli, sömürüye ve haksızlığa baş

eğmeyen mazlum ama mücadeleci bir Pir Sultan vardır. Pir Sultan’ın “yol” kavramı ile hem

kokuştuğu iddia edilen Osmanlı düzenine karşı çıkış yolunu ve hem de tarikat yolunu

kastettiği şeklinde iki ayrı yoruma açık olabilen, ikili düşünce dünyasını çok iyi yansıtan

aşağıdaki deyiş, onun direncini göstermesi açısından önemlidir:

Koyun beni Hak aşkına yanayım

Dönen dönsün ben dönmezem yolumdan

Yolumdan dönüp mahrum mu kalayım

Dönen dönsün ben dönmezem yolumdan

…

Kadılar müftüler fetva yazarsa

İşte kemend işte boynum asarsa

İşte hançer işte kellem keserse

Dönen dönsün ben dönmezem yolumdan4

Kadılara, müftülere güvenmediği için “Hak davasını” öte dünyaya bırakan Pir Sultan,

orada kendisine Hz. Muhammed’i ve Hz. Alî’yi vekil kılar ve bunu şu dizelerle dile getirir:

Ben de şu dünyaya geldim giderim

Kalsın benim davam divana kalsın

Muhammed Ali'dir benim vekilim

Kalsın benim davam divana kalsın5

Pir Sultan deyişlerinde, devlet düzenini ve toplumun bozulmuşluğunu eleştiren, bu

düzenin yöneticilerini yerden yere vuran, ideal bir topluma özlem duyan ve bu topluma

ulaşmak için gereken mücadelede Osmanlı padişahlarına karşı Safevî şahlarını tutan bir

ideoloji bulmak zor değildir. Bu konuda sözü edilecek çok sayıda deyiş vardır. Ancak

baskıya, yoksulluğa, zulme karşı halkın dili olan Pir Sultan’ın insanı ilgilendiren pek çok

konuda deyişleri vardır. Bu nedenle Pir Sultan’ın çoğunlukla siyasî değerlendirmelere tabi

tutulan deyişlerle bilinmesi yanlıştır. Onun deyişleri inancı ve yaşamı etrafında şekillenmiş ve

bunlarda duygusal, toplumsal ve dinî olan iç içe geçmiştir. Pir Sultan’ın asıl derdi Hak yolunu

anlatmak, tarikat öğretilerini insanlara kavratmaktır. Onun sarı öküzün salın, salın balığın,

balığın deryanın, deryanın ikrarın, ikrarın imanın üzerinde durduğunu anlattığı, sembollerle

kurulu deyişi dünyanın dengesinin temelinde imanın olduğunu ortaya koymasıyla şairin iç

dünyasındaki en önemli meselenin iman olduğunu kanıtlar niteliktedir. Dolayısıyla Pir Sultan

Abdal’ın fikir dünyasının Osmanlı İmparatorluğu karşıtlığı ve Safevî devleti yanlılığı

tespitinden çok daha geniş bir anlamda ve yalnızca ideolojik boyutta değil, bütün bir Pir

Sultan felsefesi içerisinde -özellikle de inanç bağlamında- düşünülmesi gerekir.

Şah’ın, yaşamın, adaletin, sevginin, aydınlığın, mazlumun ve gerçeğin yanında;

Yezit’in, ölümün, zulmün, nefretin, karanlığın ve zalimin karşısında duran bir Alevî-Bektaşî

olan Pir Sultan’ın toplumsal bilinçle yüklü deyişleri de söz konusu zıtlıklar üzerine kuruludur.

Bunlarda zahirî (dış) âlemin değil batınî (iç) âlemin önemli olduğunun vurgulanmış olması

gibi, onların dış mânâlarının değil iç mânâlarının görülebilmesi de çok önemlidir. Deyişlerin

hemen hepsinin iç mânâsında Pir Sultan’ın üzerinde yaşadığı ama karşı çıktığı bozuk düzenli

dünya ile gerçekleştirmek istediği, inancına dayalı olarak şekil alan ütopik dünya zıtlığı

yatmaktadır. İdeal dünyanın temsilcileri Hz. Alî, Şah, Mehdî gibi, başka bir bedene geçme

yoluyla zaman ve mekân değiştirme anlamına gelen don değiştirme ile birbirlerine karışan

Güruh-ı Naci6den Cenneti hak eden güzel insanlar iken; Cehennemî dünyanın temsilcileri

nefretin ve düşmanlığın doğurduğu, Hakk’ın karşısında lânetli Şeytan’ın yanında duran,

yaşadıkları yeri de sonunda mutlaka gidecekleri Cehenneme çeviren; Muaviye, Yezit,

Mervan, Mülcem, Firavun, Nemrud, Hızır Paşa/Zalim Paşa gibi zulümde birbirlerini

aratmayan, masumların katledilmesinden sorumlu olan sultanlar, valiler, kadılar, müftüler,

paşalar ve asıl hakikati hiçbir zaman anlayamayacak olan sofulardır.

Alevî-Bektaşî geleneği içinde yetişen Pir Sultan’ın deyişlerinde sunduğu ve

gerçekleşeceğine inandığı ütopik dünya, uhrevî bir âlemdir. Bu âlemi kuran kişiler, tasavvuf

ehli olup Hakk’a yaklaşma noktasında farklı aşamalara erişmiş olanlardır. Dolayısıyla ideal

toplum düzeninin kurulabilmesi için insanların tarikata girmiş, tasavvuf anlayışına sahip

kişiler olmaları ve insan-ı kâmil olmayı başarabilmeleri gerekir. Bu, üzerinde yaşanan

dünyanın Cennet benzeri kutsal bir yere, ideal dünyaya dönüşmesi için, olması gereken bir

durumdur. Bu nedenle deyişlerde en aşağı olanından Tanrı’ya ulaşıp onda yok olarak kendini

var etmeyi başaranına kadar çeşitli insan tipleri belli bir silsile halinde derecelerine göre âdeta

geçit töreni yaparlar.

İdeal dünyanın yöneticisi olarak düşünülecek kişi mutlaka bir Şah’tır. Ancak Şah,

farklı kimliklerde ortaya çıkabilir. Her zaman Hakk’ı gözeten Şah, bazen Hakk’ın kendisi

iken, bazen Hz. Muhammed, bazen Hz. Alî, bazen Hz. Alî’nin soyundan gelen On İki

İmamlardan biridir. Ayrıca Alevî-Bektaşîlerin Hz. Muhammed’in “O şahıs dünyayı zulümle

dolduğu gibi adaletle dolduracaktır.” hadisinde sözünü ettiği, şeytanî bir düzen kurmaya

çalışan Deccal’ın hakkından gelecek; tüm dünyaya barış, adalet, bolluk, huzur, mutluluk ve

refah getirecek kutlu bir şahıs olarak yorumlanan Mehdî’nin de On İki İmamın sonuncusu,

babası Hasan Askerî’nin ölümünden sonra halktan gizlenen İmam Muhammed Mehdî (868-?)

olduğuna inanırlar. Ona “Mehdî-i Muntazar” (Beklenen Mehdî) denmesi bundandır. “Şah”

kavramı gibi “Mehdî” kavramı da âdeta beden değiştirebilen bir ruhtur ve geçişken bir özellik

taşır. Bu nedenle Pir Sultan deyişlerinde yalnızca Şah’a değil aynı biçimde Mehdî’ye de umut

bağlanır.

Pir Sultan deyişlerinde açık bir şekilde fark edilen var olan ve ideal olan bu iki

dünyanın nitelikleri, onların temsilcileri konumunda olan şahıslarla anlatılır. Bir tarafın lideri

Şah veya Mehdî iken, diğer tarafın lideri Yezit’tir. Tıpkı Şah ve Mehdî’de olduğu gibi

Yezit’le kast edilen de bir kişiden çok bir roldür ki Yezit’e kötü rol biçilmiştir. Fakat burada

bile ikisi arasında önemli bir ayrım yapılmıştır. Şah veya Mehdî don değiştirme kerameti ile

farklı kişiler veya varlıklar ortaya çıkabiliyorken, Yezit’in böyle bir kerameti yoktur. Yezitler

her dönemde vardır ve onlara gücü yetecek bir Şah ya da Mehdî de Tanrı tarafından her

zaman gönderilir. Pir Sultan’ın birbirine zıt bu iki şahıs kadrosuna karşı duruşu, Hz. Ali’ye

uyanlara sevgi ve dostluk gösterme anlamına gelen “teberra” ve Hz. Ali’ye uymayanlara

düşmanlık besleme anlamlarına gelen “tevella”7 kelimeleri ile izah edilir. Ayrıca Hakk’ın

yanında duran her kişi Muhammed-Alî ayrılmazlığı anlayışına göre hareket eder.

“Şah”ın Hz. Alî olduğuna inanan Pir Sultan çoğu zaman Yezit’e ve Yezitlere lânet

eder. Söz konusu Şahlar-Yezitler karşılaştırması birçok deyişte son derece belirgindir. Pir

Sultan deyişlerinde her şahı ayrı ayrı anar, “Şahlar” şeklinde bir ifadeyi tercih etmezken,

“Yezitler” ifadesine çok fazla yer verir. Hz. Alî’yi düşman kabul edip Hz. Hüseyin’i şehit

eden, Hz. Hasan’ı zehirleyen ve başta birçok imam olmak üzere mübarek şahsiyeti öldüren

Muaviye soyu, Yezitlerin/Yezitliğin soyudur. Muaviye soyunun yaptığı zulümlere verilecek

en güzel karşılık, onların dergâhtan sürülmesidir. Çünkü kovulacakları dergâh, Tanrı’nın

dergâhıdır. Yezit’ten ve Yezitlerden kurtuluşun ise tek bir yolu vardır. O da aşağıdaki deyişte

de söylendiği gibi eli Zülfikârlı Alî’nin kendisine inananlarla birlikte savaşmasıdır:

Tabipsiz yaraya merhem sarılmaz

Mürşit olmayınca pire varılmaz

Yüz bin tabur kursan Yezit kırılmaz

Eli Zülfikârlı Al’olmayınca8

Pir Sultan deyişlerinde Şah/Mehdî kavramı, Hak-Muhammed-Alî birliğinden

başlayan, On İki İmamı -özellikle de son imam Muhammed Mehdî’yi- içine alan; kimi tarikat

ulularına, İran Şahlarına ve hatta Anadolu’da isyan eden 1516-1527 yılları arasında Hacı

Bektaş Postnişini olan Kalender Şah gibi bazı isyancılara kadar giden hiyerarşik bir düzen

içerisinde düşünülmesi gereken, büyük bir anlam genişlemesine uğrayarak daha çok idealize

edilmiş manevî bir dünyanın gerçek bilgiye ulaşmış sultanını ve kutsallığı olan kurtarıcı kişiyi

sembolize eden soyut bir kavramdır. “Şah’a gitmek” ifadesi ile yalnızca Safevî devletini

yöneten Şah İsmail, Şah Tahmasb gibi İran şahlarının huzuruna çıkmak değil, kutsallığı olan

ideal dünyanın -bir anlamda Cennetin- yine kutsallığı olan liderinin/Şah’ının huzuruna

çıkmak, bunun için Hakk’ın yolunda yürümek, böylece de maddî ve manevî anlamda huzura

kavuşmak kastedilir.

Don değiştirme kerameti ile Şah’ın/Mehdî’nin her dönemde var olması ve Sahib-i

Zaman olması, Pir Sultan’da sıkça görülür. Burada zincirleme bir geçiş söz konusudur.

Sözgelimi Hz. Alî Hacı Bektaş Veli’nin donunda zamanın sahibi olarak ortaya çıkabiliyorken,

Hacı Bektaş Veli de başka bir donda ortaya çıkabilir. Aşağıdaki dörtlükte Hz. Ali ile

bütünleşme motifi işlenmiştir:

Pir Sultan'ım şu dünyaya

Dolu geldim dolu benim

Bilmeyenler bilsin beni

Ben Ali'yim Ali ben’im9

Şahlar Şahı Hz. Alî’nin kimliği, Alevî-Bektaşî kültüründe önem arz eden birçok kişiye

taşınmış, onun etrafında bir dünya şekillenmiş ve Hz. Alî âdeta kutlu bir şahıs olmaktan öte

bir Tanrı’ya dönüşmüştür. Çünkü Alî âlemin özüdür Pir Sultan’da Hz. Alî sevgisi Tanrı

sevgisine benzer. Bu sevginin büyüklüğü de bazen onunla bütünleşmeyi doğurur. Tanrısal

aşkla yanıp kavrulan Pir Sultan, özlemle Hz. Muhammed’in nurunu, Şah-ı Merdan Alî’nin

yerini arar. Onda Şah’a duyulan özlem çok büyüktür:

Şah’ın ayağına varsam

Hayırlı gülbengin alsam

Kızıl Irmağa gark olsam

Çağlasam aksam yalınız10

Pir Sultan Hz Ali devrini özlemle anar, ayrıca On İki İmam’ın sonuncusu Muhammed

Mehdî’nin de dünyaya yeniden geleceğine ve insanlığa tıpkı Hz. Alî devrinde olduğu gibi

adalet getireceğine inanır Bu inanç aşağıdaki deyişte kendisini göstermektedir:

Hasan-ül Askeri Mehdi

Var idi gelmeye ahdı

Yıkılsın Yezid’in tahtı

On’ki İmam Ali Ali11

Şair aşağıdaki dörtlüklerde beklentisini artık bozuk düzene karşı sabrı taşmak

üzereymiş gibi sert bir dille ifade eder:

Mehdi Dede’m gelse gerek

Âli divan kursa gerek

Haksızları kırsa gerek

İntikamın ala bir gün

Pir Sultan'ın işi âhtır

İntizarım güzel Şahtır

Mülk iyesi padişahtır

Mülke sahip ola bir gün12

SONUÇ

Bütün bu anlatılanlar ışığında Pir Sultan’la ilgili olarak varacağımız sonuç şudur:

Toplumsal şuurun aktarımı sonucu tarihî ögelerle birleşerek kendi dönemiyle birlikte

geleceğe farklı bilgilerle birikerek ve çoğalarak taşınan Pir Sultan, tasarladığı -iç dünyasının

yansıması- olan ütopik dünyaya çok büyük bir özlem duyan ve bu dünyaya ulaşmak için türlü

şekillerde çaba gösteren bir ozandır.

Pir Sultan’a ait olduğu düşünülen ve dinî, siyasî, sosyal, ekonomik, duygusal olmak

üzere her anlamda duyarlığın yansıdığı deyişlerine düzeni bozuk gerçek dünya ile hayalî ideal

dünyanın zıtlığı hakim durumdadır. Bu görüşe değişik açılardan bakıldığında insanın yaşadığı

beşerî dünya ile manevî bir iklim olarak düşünülen Tanrısal karakterli öte dünya, gerçek

dünya üzerinde Hakk’ı gözeten ve gözetmeyenlerin kurmuş olduğu iyi ve kötü nitelikli

dünyalar ve bu dünyaların geçmişte olmuş ve gelecekte olabilecek farklı durumları gibi büyük

bir karşıtlık ortaya çıkar. Şah-Yezit, melek-şeytan, zalim-mazlûm, yaşam-ölüm, zulüm-adalet,

Cennet-Cehennem, sevgi-nefret, gerçek-yalan gibi karşıt kavramlar “bülbül-karga” gibi alt

kademelere kadar inerek söz konusu dünyaları şekillendirir. Deyişlerdeki bu geniş anlam

dünyası içerisinde Osmanlı düşmanlığı-Safevî yanlılığı meselesi yalnızca bir ve en alt anlam

katmanı ile ilgilidir.

Deyişlerindeki ideoloji söz konusu alt katmana bağlı olarak irdelendiğinde Pir

Sultan’ın “iki devlet karşısında olması” durumu ile kastedilen, bir karşı olma durumundan çok

bir duruş sergilemedir. Bu duruşta Pir Sultan bir taraftan Osmanlı düzeni içerisinde yaşayıp

bu düzeni beğenmeyerek adalet arayışı içerisine girerken, diğer taraftan yerini yurdunu terk

etmeden umudunu Şahlara bağlar. Burada bir aidiyet-sahibiyet meselesi vardır. Dönemindeki

diğer Alevî-Bektaşîlerin durumunu da sembolize eden Pir Sultan, ne içerisinde yaşadığı

Osmanlı düzeniyle ne de inanç birliği nedeniyle umudunu bağladığı Safevî devletiyle tam

olarak bütünleşebilmiştir. Üstelik bu iki devletin Pir Sultan’a ve onun gibilere gerçek anlamda

sahip çıktığı da söylenemez. Deyişlerde Şahlara karşı duyulan sevginin yanında ince bir hayal

kırıklığının da -Osmanlı yöneticilerinin yergisi kadar olmasa bile- sezdirildiği inkâr edilemez.

Bu nedenle Osmanlı siyasetini onaylamamış olduğu düşünülen Pir Sultan’ın Safevî siyasetini

ne kadar onayladığı kesin değildir. Dolayısıyla Pir Sultan’ın nereye ne kadar ait olduğu veya

nereye ne kadar yabancı olduğu sorgulandığında, Osmanlı kimliği düşmanlılığı ile değil

Osmanlı siyaseti ve Sünnî düşmanlığı ile ve Fars dostluğu ile değil Türkmen ve Şiî dostluğu

ile karşılaşılır.

Pir Sultan’ın Şahların hüküm sürdüğü devlet ve dünya düzenini özlediği, “Şah”

kelimesi çok geniş bir anlamda düşünülerek söylenmelidir. Bugün efsanelere dayalı yaşamı,

türlü yönlerden değişime uğramış ve başka şairlerle birbirine karıştığı için okur merkezli

eleştiri kuramlarıyla değerlendirilmesi gereken deyişleriyle Anadolu halkı arasında canlılığını

koruyan ve dünyaya açılan Pir Sultan’da inanç her şeyden önce geldiği için, o en başta

inancının propagandacısıdır. Onun düşünce yapısından kaynaklanan ve dilinden dökülen

âdeta özet niteliğindeki şu mısralar insanlara en önemli mesajı, yaptığı en büyük

propagandasıdır:

Koyup dünya davasını

Hakk’a verip sevdasını

Doğrulayıp öz nefsini

Şeytanı öldüren gelsin13

dipnotlar

1 Geniş bilgi için bk: Sabahattin Eyüboğlu, Pir Sultan Abdal, Cem Yayınevi Eğitim Dizisi, İstanbul 1977.

2 Geniş bilgi için bk: Frieda Fordham, Jung Psikolojisi, Say Yay., İstanbul 1997.

3 Ali Balım, Pir Sultan Abdal, Hayatı ve Şiirleri, Emek Basım-Yayınevi, Ankara 1957, s. 18.

4 Memet Fuat, Pîr Sultan Abdal Yaşamı Sanatçı Kişiliği Yapıtları, YKY, İstanbul, Haziran 2001, s. 120.

5 Ali Haydar Avcı, Osmanlı Gizli Tarihinde Pir Sultan Abdal, Noktakitap, İstanbul 2006, s. 289.

6 Kurtulmuş topluluk. Muhammed Peygamber'in, “Ümmetim yetmiş üç bölüğe ayrılacak, hepsi de

cehennemdedir, ancak bir bölüğü cennetliktir, kurtulmuştur." dediği söylenir. Alevi - Bektaşiler, bu kurtulmuş

bölüğün, kendileri olduğunu iddia ederler. (Muhibe Akarsu, “Alevi-Bektaşilikte Sayılar Olgusu”,

http://www.alevileriz.org/showthread.php?t=2152)

7 Memet Fuat, a.g.e., 27, 28.

8 Esat Korkmaz, Pir Sultan Abdal, Üçüncü Ölmem Bu Hain, Alev Yay., İstanbul, Nisan 2005, s. 100.

9 Ali Balım, a.g.e., s. 66, 67.

10 Cahit Öztelli, Pir Sultan Abdal -Bütün Şiirleri-, Milliyet Yayınları, İstanbul 1974, s. 361.

11 Ali Haydar Avcı, a.g.e., s. 480.

12 A.g.e., s. 346.

13 Memet Fuat, a.g.e., s. 96.