MACAR ULUSAL KİMLİĞİNİN OLUŞUMUNDA TÜRK ETKİSİ - İsmail Doğan-

MACAR ULUSAL KİMLİĞİNİN OLUŞUMUNDA

TÜRK ETKİSİ

İsmail Doğan

Dr.Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Hungaroloji Anabilim Dalı.

Özet

Macarların çeşitli Türk kavimleriyle olan ilişkilerinin tarihi miladi 5. yüzyıla

kadar gider. Macarlar 896 yılında bugünkü yurtlarına yerleşinceye kadar Türk

kavimleriyle bir nevi simbiyotik ilişki içerisinde yaşamıştır. 896 tarihinden sonra ise

Macaristan topraklarına Kuman ve Peçenek boyları yerleşmiştir. Tarihi ilişkilerin

son safhasını Macaristan’daki Osmanlı hâkimiyeti dönemi teşkil eder. 5. yüzyıldan

1686 yılında Budin’in tekrar Macarlar tarafından ele geçirilmesine kadar olan

dönemdeki Türk etkisine Macar ulusal kimliği üzerindeki dolaysız Türk etkisi

diyorum. Özellikle 19. yüzyılda canlanan ulus inşası süreci Macarları kendi ulusal

kimlikleri üzerinde düşünmeye zorlamıştır. Doğu kökenli olma, Hint-Avrupa

dillerinden olmayan bir dil kullanma ve Türklerle akrabalık düşüncesi Macar ulusal

kimliğinin diğer Avrupa milletlerininkinden farklı şekilde oluşmasına yol açmıştır.

Türklerle akrabalık düşüncesi 19. yüzyıl Macar aydınlarının iki kampa bölünmesine

yol açmıştır: İlk gruptakiler Macarların Türklerle akraba olduğunu, diğer

gruptakiler ise Macarların bir Fin-Ugor kavmi olduğunu savunmuştur ve bu

tartışmalar günümüzde de sürmektedir. Macar ulusal kimliğinin oluşmasında

Türklerle akrabalık düşüncesi büyük bir rol oynamıştır; bu süreçteki etkiye de

dolaylı Türk etkisi diyorum.

Bu yazının amacı Macar ulusal kimliğinin oluşum ve gelişim süreci ve

bu süreç üzerindeki Türk etkisidir. Bu etki iki yönde kendini göstermiştir:

bunlardan ilkine dolaysız etki, diğerine ise dolaylı etki denilebilir.

Tarihsel dönemlerdeki karşılıklı kavim etkileşimlerini içeren süreç

dolaysız etki dönemidir ve bu dönem kendi içerisinde üç alt döneme ayrılır:

ilk alt dönem Macarların Avrasya’daki anayurdundan günümüz Macaristan

topraklarına 896 tarihinde yerleşmesine kadarki dönemdir. Macarların

kökeni ve bugünkü yurtlarına, yani Karpatlar Havzasına nasıl ve hangi

tarihsel süreçler sonucunda yerleştiği meselesi tarih araştırmalarının belki de

en heyecanlı ve bir o kadar da karmaşık konularından biridir ve meselenin

ayrıntıları bugün bile tam olarak aydınlatılamamıştır. Bunun en büyük sebebi

Macar tarihinin öncelikle başlangıcında Kuzeydoğu Avrupa ve daha sonra

ise Avrasya bölgesinde cereyan etmesidir; dolayısıyla, olaylar yazı kültürüne

sahip bulunan yerleşik Batı ve Doğu medeniyetlerinin periferisinde cereyan

ettiğinden, Macarların kökeni ve dünya tarihinin genel akışı içerisindeki rolü

hakkında ayrıntılı bilgilere sahip değiliz. Bununla beraber eldeki veriler

Macar tarihinin ana hatlarını ortaya koyacak düzeydedir. 19. yüzyılda

Macaristan’da ilerleme kaydeden tarih ve karşılaştırmalı dilbilim

araştırmalarının ulaştığı sonuçlara göre Macar dili Ural dil ailesinin Fin

Ugor alt öbeğinin Ugor grubuna dâhildir; dolayısıyla dilsel anlamda

Macarların en yakın akrabaları bugün de varlıklarını sürdüren Finler, Estler,

Ostyaklar ve Vogullardır. Dilbilim ve diğer bilimsel disiplinlerin verilerine

göre varsayımsal ‘Ural kavmi’nin anayurdu Avrasya’nın ortasında Ural

Dağları bölgesindeydi ve bu kavim Milattan önceki 10000-4000 yılları

arasında yine varsayımsal ‘Ural dili’ni konuşuyordu. Ural kavminin

anayurdunun Orta Asya’da, Aral Gölü civarında veya Batı Sibiriya’da

olduğunu ileri sürenler de olmuştur. Milattan önceki 4000 tarihinde Ural

birliği dağılır ve Fin-Ugorlar Uralların batısına, Volga ve Kama nehirleri

bölgesine göç eder. Fin-Ugor dillerinin temel kelime hazinesi esas

alındığında Fin-Ugorlar balıkçı ve avcı-toplayıcıydı. Milattan önceki 2.

binde Fin-Ugor birliği dağılmış ve Ugor dili oluşmuştur. 1000 yılı civarında

ise Ugor birliği de dağılmış ve Macarların müstakil tarihi başlamıştır. Ugor

birliğinden ayrılan Macarların atalarının anayurdunun nerede olduğu da

tartışmalıdır: varsayımlardan biri Volga nehrinin orta bölgeleri (Magna

Hungaria) olduğu yönündedir; diğer bir varsayıma göre ise Batı

Sibirya’dadır ve Macarların ataları Milattan sonraki 4. yüzyılda Hun akınları

neticesinde Magna Hungaria’ya, yani Volga nehrinin orta akış mecrasına

göç etmiştir. Bu andan itibaren Macarlar Türk kökenli Onogur-Bulgar

kavimleriyle ilişkiye geçmiş ve atlı-göçebe yaşam biçimini benimsemiştir;

ayrıca Batı dillerinde Macarlar için kullanılan Hungarus, Ungarn, Hungary

isimlerinin kökeni de Onogur kavim ismine dayanır. VII. yüzyılda Macarlar

yine bir Türk kavmi olan Hazarların hâkimiyeti altında yaşamıştır. 750 yılı

civarında Karadenizin kuzeyinde, Macar kaynaklarında Levedia adı verilen

bölgede yaşarlar; 9. yüzyılda Dinyeper ve Dinyester nehirleri arasında,

Etelköz adı verilen bölgeye gelirler ve nihayet 830 civarında Hazarlardan

ayrılırlar. Yedi Macar boyu ve onlara katılan üç Kabar boyu ortak bir

hükümdar seçer. Hazar siyasî teşkilatının etkisiyle ikili bir yönetim

benimsenir: esas hükümdar (yani kende) Levéd’dir, ikinci hükümdar (yani

gyula) ise Álmos’tur. Macarlar 839 yılında Aşağı Tuna ve 862 yılında

Karpatlar Havzasında akınlar yaparlar. 894 tarihinde Peçenek saldırıları

nedeniyle batıya yönelirler ve Bizans’ın da teşvikiyle 895 tarihinde

Álmos’un halefi ve oğlu Árpad liderliğinde Karpatlar Havzasındaki

Bulgarlar üzerine akınlar düzenlerler ve ertesi yıl bu bölgelere yerleşirler

(Gergely 1991:165-168).

Başlangıcından 896 tarihine kadarki Macar tarihi, esas itibarıyla 5.

yüzyıldan itibaren Türk-Macar tarihî ilişkilerinin de ilk alt dönemini teşkil

eder ve bu dönemde Macarcaya 300 civarında Türkçe kelime girmiştir;

bunlar arasında örneğin ír (yazmak), betű (harf) ve törvény (yasa, töre) gibi

kelimeler bulunması ilişkinin ne boyutta olduğunun da kanıtlarıdır. Türk-

Macar tarihî ilişkilerinin ikinci alt dönemini 10. yüzyıldan itibaren

Macaristan’a yerleşen ve 13.-14. yüzyıllarda tamamen Macarlaşan

Peçenekler ve 1223’de Moğollardan aldıkları yenilgi üzerine bir kısmı

Macaristan’a yerleşen, daha sonra ise 1239’dan itibaren Alanlarla birlikte

kitlesel olarak Macar topraklarına yerleşen Kumanlar dönemidir. Kumanlar

ve Peçenekler Macar ordularında öncü kuvvetler olarak önemli roller

üstlenmişler ve zamanla Macarlaşarak ve din değiştirerek Macar milletinin

aslî unsurları haline gelmişlerdir. Macarcadaki Türkçe kelimelerin ikinci

katmanını da bu kavimlerden alınan kelimeler oluşturur. Türk-Macar

ilişkilerinin üçüncü alt dönemi ise 1526’dan 1686’da Budin’in tekrar

Macarların eline geçmesine kadarki 150 yıllık Osmanlı dönemidir.

5. yüzyılın ortalarından itibaren başlayan çeşitli Türk kavimleri ile

Macarlar arasındaki ilişki, Macar milleti üzerinde yaşam tarzının (atlıgöçebe)

değiştirilmesinden, giyim-kuşama, dile, edebiyata ve yemek

kültürüne kadar derin izler bırakmıştır. Batılı kaynakların Macarlar’dan

başlarda Türk olarak bahsetmesi1 ve Macar tarihinde bir Hun-Macar

akrabalığı efsanesi bulunması2, özellikle 19. yüzyıl ve 20. yüzyıl başı

romantik milliyetçilerinde (hem Macaristan’da, hem de Türkiye’de)

Türklerle Macarların akraba oldukları inanışını doğurmuştur.3 Kimi

tarihçiler bu ilişkiyi “simbiyoz” ilişki sayar (Vásáry 1993:154); Németh’e

göre ise bu ilişki “akrabalık benzeri bir kadim ilişki”dir4 (Róna-Tas 1990:87-

88); ayrıca István Zichy’ye göre Macarlar önceleri bir Türk kavmi iken, daha

sonraları Fin-Ugor kavimleri içerisinde eriyerek dil değiştirmiştir (Rédei

1998:30). Macar Türkolog Rásonyi’nin Macarların kökeni ile ilgili görüşleri

de ilginçtir: “Tuna Bulgarları’nı, tarihlerinin başlangıcında ve islavlaşmadan

önce ne hakla Türk kavimleri arasında sayıyorsak, Macar’ları da aynı hakla

Türklerle akraba olarak mütalâa ediyoruz. Hatta daha büyük hakla, zira

Macar’ların esas nüvesini Türk’lerle birlikte yabancı İslav değil, belki

Türk’lerle en eski çağlardan beri bağı olan Fin-Ugor’lar teşkil eder. Daha

basit bir ifade ile, Türkler Macar’ların babası Fin-Ugorlar ise anasıdır.”

(Rásonyi 1993:118). Son dönem Türkologlarından Vásáry meseleye daha

ılımlı yaklaşıyor: “Savir, Onogur, Göktürk ve Hazar bağlantıları hakkında

tüm söylediklerimiz ve ayrıca Macar dilindeki eski Türkçe alıntı kelimelerin

büyük miktarda oluşu ve karakteri, Fin-Ugor dilli Macarlar ve çeşitli Türk

dilli kavimler arasında yüzyıllar boyunca ikidilliliğin karakterize ettiği kalıcı

bir simbioz olduğunu doğruluyor. Muazzam Türk dil etkisi sadece basit bir

dilsel olgu değildir; boyutları bakımından da büyüleyici bir Türk kültürel ve

toplumsal etkisinin göstergesidir. Sonuç olarak şu söylenebilir: Son yüz yıl

içerisinde Macar biliminde yaygınlaşan ‘Macarların Fin-Ugor kökenli’

olduğu tezinin kimi bakımlardan düzeltilmesi zorunludur” (Vásáry

2007:229).

Bu yazının amacı nihayetinde Macar kadim tarihinin ayrıntılarını ortaya

koymak değildir; köklü bir geleneğe sahip olan Macar Türkolojisi Ármin

Vámbéry’den bu yana Türk-Macar ortak geçmişinin ayrıntılarını bilimsel

verilere dayanarak ortaya koymuştur. Macarların kökeni ve tarihi ile ilgili

araştırmalar ve bu konudaki farklı görüşler 19. yüzyılın özellikle ikinci

yarısında hem bilimsel çevrelerde, hem de halk arasında ateşli tartışmalar

yaşanmasına neden olmuştur. Bu tartışmalarda Ármin Vámbéry’nin başını

çektiği grup Macarların Türk kökenli olduğunu, József Budenz’in başını

çektiği grup ise Fin-Ugor kökenli olduğunu savunuyordu; iki grup arasındaki

mücadele o kadar ateşliydi ki bu tartışmalar daha sonraları “Ugor-Türk

Savaşı” olarak anılacaktır. Bu tartışmalar sonucunda her ne kadar Macarların

Fin-Ugor kökenli olduğunu savunan görüş bilimsel verilere dayanarak

kanıtlanmış olsa da, özellikle 20. yüzyılın başlarından bu yana, az sayıda

bilimadamı da dâhil olmak üzere, çoğunlukla amatör eğilimli araştırmacılar

ve yazarlar Macarların kökeni ile ilgili sıradışı teoriler de ortaya atmıştır:

Macarların kökenini Sümerlerde, Maorilerde, Amerika yerlilerinde, hatta

Grönland’da arayanlar ve bu teorileri kendilerine göre kanıtlamaya çalışanlar

olmuştur.5

Macarların nihayetinde Avrasya kökenli olmasının ve çok erken

devirlerden beri çeşitli Türk kavimleri ile ilişki içerisinde bulunmasının

acaba Macar kültür tarihinde ve ulusal kimliğinin oluşumunda ne tür

yansımaları olmuştur; şimdi sıralayacağımız birkaç olgu bu anlamda

aydınlatıcı olacaktır:

Macarların en büyük epik şairi Miklós Zrínyi'nin 1561 yılında

Viyana'da basılan Zigetvar Tehlikesi (Szigeti veszedelem) isimli eposu,

Zigetvar kalesinin Osmanlılar tarafından ele geçirilişini ve aynı zamanda

şairin büyük dedesi ve adaşı olan kale komutanının cesur mücadelelerini

anlatır. Burada, bu epostan alıntılayacağımız kısım eposun ilk bölümünden

alınmıştır ve Osmanlılarla ilgili değildir. İlk bölümde şair Kanunî'nin

kılıcıyla Avrupa'yı titrettiğini anlatır ve Tanrıya, İsa'ya ve annesine övgüler

düzer. Ardından Tanrı ile melek Mikail'i konuşturur; Tanrı Mikail'e Macarlar

hakkındaki yakınmalarını şöyle aktarır:

Bak şu kalın boyunlu ve mağrur İskitler'e

İyi Macarların gelir onlardan kökleri,

Güzel Hristiyan inancını ayaklar altına aldılar,

Farklı farklı inançlara gönül verdiler.

Sen kendin bak Hristiyan dünyasına,

Onlar arasında iyilik yapmadığımı bulamazsın,

Çıkardım onları İskitya'dan ki onlara küçüktü,

Benim kutsal ruhum da onlarla beraberdi.

Dediğim gibi, çıkardım getirdim onları İskitya'dan,

Nasıl çıkardıysam Yahudi kavmini Mısır'dan,

Muazzam kollarımla ezerim kavimleri,

Her yerde kırar geçiririm düşmanları.

Nehirleri yağla balla akan Pannonia'ya,

Yerleştirdim onları Macaristan'a,

Ve kutsadım her işlerini,

Dinledim, yardım ettim her şeylerine. (Zrínyi 1651:24)

Tanrı, Mikail'e Macarlar için yaptığı bütün bu iyiliklere rağmen onların

inançtan ve doğru yoldan saptıklarını anlatır. Mikail'den kılık değiştirerek

Kanunî'yi ziyaret etmesini ve Macarlar üzerine yürütmesini ister; böylece

Macarlar günahlarının cezasını çekecektir. Şiirin bundan sonraki bölümleri

Kanunî'nin Macaristan'a girişi ve Zigetvar kalesini alışını anlatır. 15 uzun

şarkıdan oluşan eposun daha sonraki dönemlerde Macar ulusal kimliğinin

oluş(turul)masında ayrıca önemli bir yeri vardır. Fakat burada epostaki

Türk/Osmanlı imgesinden ziyade, yukarıda alıntıladığımız kısımdaki

anlatılar Macarların kendi kendilerini tarifleri ve tanımlamaları açısından

önemlidir. Osmanlı fetihlerine kadar, özellikle Macar soylu sınıfı arasında

Macarların Hunlardan ve İskitlerden geldiğine dair güçlü bir inanç mevcuttu.

Bu inancın kökeni esasında Herodot’a kadar gider; Macarlar bugünkü

yurtlarına geldiklerinde, Avrupa ve Bizans tarih yazarları Antikite

geleneklerinden beslenerek oluşturdukları tarih anlayışını Doğudan gelen her

göçebe kavme uyarlamıştır. Dolayısıyla bu eserlerde Moğollar ve hatta

Osmanlılar bile İskitler olarak yer alabiliyordu. Fakat ilginç olan husus

Macarların, Avrupalılar için negatif anlamlarla yüklü İskit ve Hun

nitelemesini memnuniyetle benimsemesidir.

Macarların en ünlü ressamlarından Mihály Munkácsy (1844-1900)

1890-1893 yılları arasında Macarların yurt işgalinin 1000. yıldönümü

kutlamaları vesilesiyle Macar Parlamentosu için Yurt İşgali (Honfoglalás)

isimli büyük boyutlu bir tablo hazırlamıştır. Tablonun konusu 896 tarihinde

Macarların Avrasya bozkırlarından göç ederek Karpatlar Havzasını yurt

edinmesidir. Duvar panosu olarak hazırlanan resimde Macarların o zamanki

hükümdarı Árpád beyaz bir at üzerinde, tamamen Orta Asya kökenli

kıyafetler ve silahlarla tasvir edilmiştir. Árpád'ın çevresini saran askerler ve

boy liderleri de aynı kıyafetler ve silahlarla tasvir edilmiştir. İnsan bu

tabloyu incelediğinde ister istemez aklına bizim popüler tarih kitaplarındaki

Alparslan vb. tarihsel kişiliklerin tasvirleri geliyor.

Şiirleri Türkçe'ye de çevrilen Endre Ady'nin meşhur bir şiirinin ilk

dörtlüğü şu şekildedir:

Yecüc ve Mecüc'ün oğluyum ben,

Boşuna dövüyorum kapıyı, duvarı

Ve yine de soruyorum sizlere:

Karpatlar altında ağlamak serbest midir? (Ady 1989:7)

Dörtlüğün ilk dizesinde bahsedilen Yecüc ve Mecüc imgesi Hristiyan-

Avrupa medeniyet dairesi için negatif anlamlar yüklü bir imgedir ve Kitabı

Mukaddesten, ayrıca Büyük İskender efsanelerinden beslenmiştir. Antikite

tarih yazımı geleneğini devralan ve onu yeni eklemelerle devam ettiren

Ortaçağ Avrupası tarih yazımı Hunları Yecüc ve Mecüc ile özdeşleştirmiştir.

Hunlarla akrabalık geleneğini daha başlangıçtan beri taşıyan Macarlar için

ve özellikle soylu sınıf için Hunlar Ortaçağ Avrupası dünya görüşünün

tersine negatif değil, pozitif anlam içerikleriyle yüklüdür.

Macar romantizminin hazırlayıcılarından biri olan ve dil yenileştirme

hareketi içerisinde de aktif bir şekilde rol oynayan Ferenc Kölcsey (1790-

1838), "Macar Halkının Fırtınalı Yüzyıllarından" altbaşlığıyla, 1823 yılında

kaleme aldığı ve aynı zamanda Macar Millî Marşı olan Himnusz (İlahi) adlı

şiirinde, Türkler hakkında pek de hoş olan ifadeler kullanmaz:

Ah, günahlarımız yüzünden

Göğsünde alevlendi kızgınlık,

Ve savurdun yıldırımlarını

Gürüldeyen bulutlarından,

Önce hırsız Moğol'un okunu

Fırlattın üzerimize,

Sonra Türkler'in boyunduruğunu

Omuzlarımıza yüklendik.

Kaç defa çınladı dudaklarında

Osmanlı'nın vahşi halkının

Ezilmiş ordumuzun kemik yığınları üzerinde

Zafer şarkıları! (Kölcsey 1988:93)

Peki, buraya kadar anlatılan tarihsel olgular sıradan bir Macar için ne

ifade eder? Macar ulusal kimliğinin oluşumunda söz konusu etkilerin bir

rolü olmuş mudur? Her şeyden önce sıradan Macar 19. yüzyıla kadar

yazmak (ír), harf (betű), yasa (törvény) ve daha yüzlerce kelimenin veya

söylediği şarkılardaki pentatonik ezgilerin çeşitli Türk kavimleriyle olan

ilişkilerin bir sonucu olduğunun farkında bile değildi. Nihayetinde tüm

bunlar 18. ve 19. yüzyıllarda başlayan ve bugüne kadar devam eden bilimsel

araştırmalar sonucunda ortaya çıkarılmıştır. Macar kültür tarihinde ve

tarihçilik geleneğinde őstörténet (kadim tarih) kavramının kendine özgü,

neredeyse kült haline getirilmiş bir anlam içeriği vardır; yine bununla ilişkili

bir kavram olan honfoglalás (yurt işgali) kavramı da aynı anlam içeriğine

sahiptir ve 896 tarihinde Macarların bugünkü yurtlarını ele geçirmelerine

atıfta bulunur; dolayısıyla 896 tarihi, Macarlar için bir milat anlamına gelir.

Özellikle Kral István’nın (975-1038) 1001 tarihinde Hristiyan olması ve

Papa tarafından gönderilen tacı giymesiyle Macaristan Hristiyan Avrupa’nın

organik bir parçası haline gelmiştir. Buradaki ilginç bir nokta da Kral

István’ın babası hükümdar Géza’nın, oğlunu vaftiz ettirip ülkede

Hristiyanlığın yaygınlaşmasına gayret etmesine rağmen kendisinin Hristiyan

olmamasıdır.

Macarlar Hristiyanlık öncesi Macarlığı ile Hristiyanlık sonrası

Macarlığı arasına belirgin bir ayrım hattı koyarlar. Bir Macar edebiyat

tarihçisinin söylediği gibi esasen “Macar kültürü Hristiyanlığın

benimsenmesiyle doğmuştur (...) İnsan, bedensel varlığı itibarıyla Macar

olabilir, fakat ruhsal varlığı itibarıyla Hristiyandır ve ruh bedene hükmeder”.

(Szerb 1992:29, 87) Hristiyan Avrupa kurumlarının ve geleneklerinin

benimsenmesi Macarlığın çehresini tamamıyla değiştirmiştir. Dolayısıyla

Osmanlılar ve Macarlar ilk defa karşı karşıya geldiğinde, Macarlık artık

Hristiyan Avrupa değerlerinin savunucusu olarak Türklerin karşısına

çıkmıştır. Osmanlılarla Macarlar karşı karşıya geldiğinde Avrupalılar

Macarları “Hristiyanlığın muhafızı”, “Hristiyan inancının askerleri” olarak

kabul etmiş ve bu sıfatlarla nitelemiştir6. Bununla beraber Avrupa’nın

Macarlar üzerine yüklediği bu ağır yük Mohaç yenilgisinden sonra

Macarların ağır bir travma yaşamasına neden olmuştur.

Osmanlılar Macaristan topraklarından çekildikten sonra Macaristan bu

defa da Habsburg hâkimiyeti altına girmiştir. Bu dönem Habsburg

İmparatorluğu’nun, daha doğrusu Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun

çöküşüne kadar devam etmiştir. Macarlar Alman baskısı karşısında çareyi

eski tarihlerine sığınmakta bulmuşlar ve biribiri ardına Hristiyanlık öncesi

Macar tarihiyle ilgili şiirler, romanlar ve hikâyeler yayımlanmıştır. İşte bu

dönemde Macar eski tarihine bakış yeniden gözden geçirilmiş ve eski

Macarlık ön plana çıkarılmıştır. Ayrıca 1700’lü yılların ikinci yarısından

itibaren Alman felsefeci Johann Gottfried Herder’in (1744-1803) tarih

felsefesinde ve halk edebiyatı alanında açtığı yeni çığır doğrultusunda Macar

araştırmacılar ve edebiyatçılar da milli değerlere yönelerek halk edebiyatı

derlemeleri yapmıştır. Fakat burada Herder’den bahsetmemizin farklı bir

nedeni var: Herder’in görüşlerinin Macar kültür tarihinde kendine özgü bir

yeri vardır: milli değerlere yöneliş akımı Herder’den büyük ölçüde

etkilenmiştir; bunun yanında Herder’in Macarlarla ilgili bazı olumsuz

görüşleri, etkisini bugüne kadar sürdürmüştür. Herder’in “Ideen zur

Philosophie der Geschickte der Menschheit” (İnsanlık Tarihinin Felsefesi

Hakkında Düşünceler) isimli eserinde, 1791 yılında, Macarlar hakkında dile

getirdiği „Şimdi Slavlar, Almanlar, Rumenler ve başka kavimler arasında,

nüfusun küçük bir kısmını oluşturarak, burada yaşıyorlar, fakat yüzyıllar

sonra dillerini bile bulmak mümkün olmayacak” (aktaran: Németh 1975:

464-483) şeklindeki görüşleri Macar aydınlarının zihninde sarsıcı bir etki

bırakmıştır. Herder’in bu sözleri „Herder jóslata” (Herder’in kehaneti)

şeklinde Macarca’da neredeyse bir deyim haline gelmiştir ve günümüzde de

Macar kültürünün ve dilinin geleceği hakkındaki konuşmalarda Herder’in bu

görüşlerine sık sık atıfta bulunuluyor.

Kimlik tartışmaları, Macar tarihinin kriz dönemlerinde çoğu zaman

yeniden canlanmıştır; 20. yüzyılın ilk yarısında, özellikle I. Dünya Savaşı

öncesinde ve savaş yıllarında Turan düşüncesi Macar aydınları arasında ve

bir dereceye kadar da devlet nezdinde olumlu bir akım, bir kurtarıcı fikir

olarak görülmüştür7. Fakat Turan düşüncesi nihayetinde o dönemin siyasî

ittifaklarının ve kimlik arayışının bir neticesiydi ve bu düşünceye muhalefet

edenlerin oranı daha fazlaydı; nihayetinde Turan düşüncesi savaş sonrasında

gözden düşmüştür. Sonuç olarak şunları söyleyebiliriz: Macar ulusal

kimliğinin oluşumunda Türk-Macar ilişkilerinin ve bu ilişkilerin

sonuçlarının büyük bir etkisi vardır. Bununla beraber Macarların Türklere

bakışı zamana, toplumsal ve siyasî koşullara göre sürekli olarak değişmiştir.

‘Yurt işgali’ öncesi Türk-Macar ilişkileri her zaman için, özellikle de ulusdevlet

inşası sürecinde olumlu bir içeriğe sahipken, Osmanlı dönemi Türk-

Macar ilişkileri Macarların gözünde oldukça olumsuz bir içeriğe sahiptir ve

‘düşman, öteki’ kurgusunun merkezinde sürekli olarak Osmanlılar bulunur.

Dipnotlar 

1 Macarların da içerisinde yaşadığı Türk kavimleriyle öncelikle Bizanslılar ilişkiye geçtiklerinden, Macarlar da Bizanslılarca Türk olarak isimlendirilmiştir. Bkz. Györffy 1986;Moravcsik 1958.

2 Hun-Macar efsanesi geleneğini ayrıntılarıyla işleyen bir makale için: Yusufoğlu 1995; Eckhardt 1982.

3 Macar-Türk akrabalığı teorisi hakkında yayımlanan iki yeni aydınlatıcı makale için: Baştav 2001; Eren 2001.

4 Németh’in Macarca tabiriyle: “Rokonságszerű ősi kapcsolat”.

5 Macarların kökeniyle ilgili sıradışı teoriler hakkında: Pusztay 1995; Rédei 1998.

6 Hristiyan Avrupa tarih ve edebiyat geleneğindeki Macarlarla ilgili sıfatlar için: Terbe 1933; Fodor 1997.

7 Macar Turancılığı ile ilgili olarak: Demirkan 2000; Önen 2005.

KAYNAKÇA

ADY, Endre 1989. Összes versei. Budapest: Szépirodalmi Kiadó.

BAŞTAV, Şerif 2001. “Macar-Türk Akrabalığı”. In: Tarih ve Toplum. Kasım 2001 ss. 58-65.

DEMİRKAN, Tarık 2000. Macar Turancıları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

ECKHARDT, Sándor 1982. “Efsanede Attila”. Németh 1982 içinde, ss. 123- 186.

EREN, Hasan 2001. “Geçmişine Bakan Yalnız Bir Ulus: Macarlar”. In: Tarih ve Toplum. Kasım 2001 ss. 76-85.

FODOR, Pál 1997. “Az apokaliptikus hagyomány és az aranyalma legendája”. In: Történelmi Szemle XXXIX ss. 21-49

GERGELY, András 1991. “Magyarország története”. Kósa 1991 içinde, ss. 165-350.

GYÖRFFY, György (der.) 1986. A magyarok elődeiről és a honfoglalásról. Budapest: Gondolat Kiadó.

KÓSA, László (der.) 1991. A magyarságtudomány kézikönyve. Budapest: Akadémiai Kiadó.

KÖLCSEY, Ferenc 1988. Kölcsey Ferenc Összes Versei, Budapest.

MORAVCSIK, Gyula 1958. Byzantinoturcia I-II, Berlin

NÉMETH, Gyula (der.) 1982. Attila ve Hunları. çev. Şerif Baştav. Ankara:

A.Ü.D.T.C.F. Yayınları.

NÉMETH, Lászó 1975. Megmentett gondolatok. Budapest: Magvető Kiadó.

ÖNEN, Nizam 2005. İki Turan. Macaristan ve Türkiye’de Turancılık. İstanbul: İletişim Yayınları.

PUSZTAY, János 1995. Nyelvrokonság és nemzeti tudat. Szombathely: Savaria University Press.

RÁSONYI, László 1993. Tarihte Türklük. Ankara: Türk Tarihini Araştırma Enstitüsü.

RÉDEI, Károly 1998. Őstörténetünk kérdései. Budapest: Balassi Kiadó.

TERBE, Lajos 1936. “Egy európai szállóige életrajza”. In: Egyetemes Philológiai Közlöny LX ss. 297-351.

VÁSÁRY, István 2007. Eski İç Asya’nın Tarihi. çev. İsmail Doğan. İstanbul: Ötüken

YUSUFOĞLU, Hicran 1995. “Macarlarda Hun-Macar Akrabalığı Geleneği”, In: Türk Kültürü, sayı: 387, yıl: XXXIII, Temmuz, ss. 397-406

ZRÍNYI, Miklós 1651 [1995]. Zrínyi Miklós összes versei. Budapest: Unikornis Kiadó.