DÎVÂNÜ LÜGATİ’T-TÜRK VE UYGURLAR Ahmet B. ERCİLASUN*

DÎVÂNÜ LÜGATİ’T-TÜRK VE UYGURLAR

Ahmet B. ERCİLASUN-Prof. Dr.,  Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, 

Türk Dili ve Edebiyatı  Bölümü Öğretim Üyesi

e-mail: bercilasun@yahoo.com

ÖZET

Bu yazıda Türk tarihinde önemli bir yeri bulunan 

ve alfabeleriyle, meydana getirdikleri telif ve tercüme 

eserleriyle Türk dili ve kültürünün en önde gelen 

boylarından olan Uygur Türklerinin tarihî macerası, 

Çinlilerle ilişkileri, diğer Türk boylarıyla münasebeti, 

Türklük içindeki yeri Dîvânü Lügati’t-Türk’ün verileri de 

göz önünde tutularak ele alınmıştır.

770‟li yıllar… Ordu Balık‟taki Uygur Kağanlığı tahtında 

Bögü Kağan oturmaktadır. 751‟deki Talas savaşında yenilen, başta An 

Lu-şan isyanı olmak üzere art arda gelen isyanlarla sarsılan Çin, ancak 

Uygurların müdahaleleriyle isyanlardan kurtulabilmiştir. Çinliler her 

yıl 100.000 top ipeği Uygurlara vergi olarak vermektedirler. O 

zamanki Çin tarihi Tang-şu, “Tang hazineleri bomboş iken ve saray 

memurları maaşlarını alamazken” Uygurlara her yıl 100.000 top ipek 

verildiği kaydını düşmüştür. 

İş bununla da bitmiyordu. Uygurlar Çin pazarına da 

alışmışlardı. Bahar ve yaz aylarında Çangan‟daki Çin pazarı 

Uygurlarla doludur. Bir at veriyorlar; 40 top ipekli alıyorlar. Zaman 

zaman kızıp şehrin kapılarına hücum ediyorlar. İmparator elçiler 

gönderip Uygurları güçlükle sakinleştirebiliyor. Temmuz ayında 

Çangan‟dan çıkıp Uygur ülkesine dönüyorlar. Kaynaklar 773 

Temmuz‟unda 1000‟den fazla arabanın çeşitli eşyalar ve ipeklilerle 

dolu olarak Orhun‟a döndüğünü kaydediyor. Bu, Uygurların uluslar 

arası pazarlardaki rolünü gösteren çok eski bir tablodur. Aynı 

tarihlerde Çin‟de kalıp Çin elbiseleri giymeye alışan Uygurlar da 

vardır. 

30 yıl kadar sonra… 800‟lerin başlarındayız. Uygur 

Kağanlığı‟nda Ediz hanedanından Alp Ulug Bilge oturmaktadır. 

Yayının vınlamasıyla ünlenmiş olan Alp  Ulug Bilge. Yenisey 

boylarındaki Kırgızlar üzerine öyle bir sefer düzenlemiş ki 400.000 

kişilik Kırgız ordusu perişan olmuş.Vadiler, terk edilmiş at ve ölülerle 

dolmuş. Kırgızların savaş meydanında bıraktığı silahlar dağ gibi 

yığılmış. Bu, Türklerin çok eskiden beri sürüp gelen alışılagelmiş 

manzaralarından biridir. Türkler yine birbirlerini kırmışlardır. 

20 yıl kadar sonra, 821 yılına ait bir gözlem. Bir Müslüman 

Arap seyyahının, Uygur Kağanlığı başkenti Ordu Balık‟ta gördükleri. 

Ordu Balık çok büyük bir şehirdir. Bağdat, Şam, Semerkant gibi 

Şehirleri görmüş olan bir gezginin ifadesidir bu. Ordu Balık‟ın 

etrafında ekilmiş tarlalar ve bahçeler uzanıp gitmektedir. Halk 

zenginleşmiştir ve refah içinde yaşamaktadır. Fakat halkın çoğu 

“Zındık”tır; yani Mani dinine mensuptur. Uygurların 17 boyu vardır 

ve her boyun bir başbuğu. Her başbuğun da 13.000 kişilik ordusu 

bulunmaktadır. Kağanın ordusu ise 12.000 kişiliktir. Orduda kadın 

askerler de vardır. Ordunun toplam sayısı 233.000‟dir. Bu da çağdaş 

bir kaynağın Uygur ülkesindeki ihtişam ve refahı gösteren tablosudur.

18-19 yıl sonra manzara değişecektir. Yine bildik bir sebep 

yüzünden. Türkler arası kavga ve savaşlar. Vezir Kürebir ayaklanmış; 

Alp Külüg Bilge Kağan ise üzüntüsünden intihar etmiştir. Kağanlık 

tahtına Kazar Tigin oturtulmuştur. Kaynakların verdiği somut bilgiler

böyle. Türk hafızasına kazınan efsane ise Kutlu Dağ‟ın parçalandığını 

ve elin yurdun “kut”unun gittiğini söylüyor. Kaynaklar manzarayı 

tasvire devam ediyor. Kış gelince müthiş bir yut olmuştur. Hayvanlar 

kırılmış; halk kıtlık içinde perişan olmuş. Başka bir komutan, Külüg 

Baga, kendisinin bulunmadığı bir sırada vezirin isyan etmesine ve 

kağanın değiştirilmesine öfkelenmiştir. Kırgın ve kıtlığın yanı sıra 

ülkede müthiş bir siyasi kargaşa hüküm sürmektedir. Öfkeli Külüg 

Baga Kırgız ülkesine gitmiş, orada yeni iktidara karşı hazırlıklara 

başlamıştır. Kırgızlar zaten geçmiş yılların hıncı içindedirler. Külüg 

Baga 100.000 Kırgız atlısının başında Ordu Balık‟a girer; Uygurlar 

katliamdan geçirilir; şehir yakılıp yıkılır. Efsaneye göre kurtlar kuşlar 

ve bütün hayvanlar göç, göç!... diye bağırmaktadırlar. 

Kâşgarlı Mahmud‟dan 250-300 yıl kadar önce Orhun 

vadisinde ve genellikle bozkır bölgesinde yaşayan Uygurların umumi 

manzarası ve yaşadıkları tarihî macera kısaca böyle. Kâşgarlı onları 

Doğu Türkistan‟da buluyor. Oraya ne zaman gelmişler? 840‟taki 

katliam üzerine bozkırdaki Uygurların göç ettiği kesindir. 13 boy 

güneye, 15 boy güney-batıya göçmüş. Güneye göçenler Kansu Uygur 

Hanlığı‟nı, güney-batıya göçenler Hoço (Turfan) Uygur Hanlığı‟nı 

kurmuşlar.

Genellikle Uygurların 840‟taki bu göç olayıyla Doğu 

Türkistan‟a geldikleri kabul edilir. Aslında çok daha önceden Doğu 

Türkistan‟a Uygur yerleşmeleri vardır. Bunlardan biri 697 yılında, 

Kapgan Kağan zamanındadır. Onun baskısıyla bir kısım Uygur 

“bozkırı geçerek Kan-su yöresine” yerleşmişti (Ş. Tekin 1976: 10). 

Doğu Türkistan‟ın önemli bir kısmı daha 750‟lerde Uygurların eline 

geçmişti. 779‟da Tibetliler Beş Balık‟ı almşlar; ancak 800 civarında 

Alp Ulug Bilge Kağan Kuça, Karaşar, Turfan bölgelerini Tibetlilerden 

geri almıştı (Ercilasun 2004: 225). Bu tarihî olaylar, Doğu Türkistan, 

Bozkır Uygur Kağanlığı‟nın elindeyken de bölgeye Uygurların 

yerleştiğini göstermektedir. 

Aslında Uygurlar 6. yüzyılın ikinci yarısıyla 7. yüzyılın 

başlarında Tie-le/Tölis  birliği içindeydiler ve Çin kaynaklarında Weiho olarak anılıyorlardı. Ondan önce de Kao-çe/Kanglı birliği 

içindeydiler ve o zaman Yuan-hu olarak anılıyorlardı. Kao-çe‟ler daha 

“481‟de Tanrı Dağları‟nın güneydoğu etekleri ve Turfan‟a” 

gelmişlerdi. Görüldüğü gibi Uygurlar çok eskiden beri Doğu 

Türkistan‟da mevcutturlar. 840‟taki göç hareketiyle nüfus bakımından 

bölgede üstün duruma geldiler. 

Kaşgarlı Mahmud dönemine gelince.Kansu Uygur devleti Kaşgarlı‟nın daha gençlik yıllarında, 

1028-1036 arasında Tangutların hâkimiyeti altına girmişti. Hoço 

Uygurları ise başlangıçta Hami‟den Kaşgar‟a kadar, aşağı yukarı 

bugünkü Doğu Türkistan toprakları üzerinde hâkimdi. Ancak 11. asrın 

ortalarında Karahanlı-Uygur sınırının Yukarı İli‟nin doğusunda, daha 

güneyde ise Kuça civarında olduğunu tahmin edebiliriz. Ila‟nın (İli 

nehrinin) sınır olduğunu, Kaşgarlı‟daki Uygurlarla ilgili ünlü şiirden 

anlayabiliriz:

Kimi içre oldurup

Ila suwın keçtimiz;

Uygur tapa başlanıp

Mınglak ilin açtımız. (Atalay III 1941: 235)

Hem Tarım maddesinde (Atalay I 1940: 396), hem de Küsen 

maddesinde (Atalay I 1940: 404) Kuça‟nın “Uygur sınırı” olduğu 

kayıtlıdır. 

Bugünkü Uygurların belirlenmesi açısından bu kayıtlar 

önemlidir.  Kaşgarlı‟daki bu kayıtlara göre Uygurlar, batıda Kuça‟ya 

kadar geliyor. Kaşgar, Yarkent, Aksu gibi şehirler ise Karahanlıların 

elinde. Bu sınır bize açıkça gösteriyor ki bugünkü Uygur kavramıyla 

Kaşgarlı zamanındaki Uygur kavramı birbiriyle örtüşmüyor. 

Bilindiği gibi bugünkü Uygur terimi, Sovyetler döneminde 

ortaya çıkmıştır. 1921 yılında Taşkent‟te toplanan ve Batı 

Türkistan‟da yaşayan Doğu Türkistanlılardan bir grup aydının 

katıldığı “Uygur Entelektüeller Konferansı”nda, Doğu Türkistan‟daki 

yerleşik Türklere Uygur adının verilmesi kabul edilmiştir. “Bu ad 

1935 yılına kadar Doğu Türkistan‟a girmemiş, bu tarihe gelinceye 

kadar Doğu Türkistan şehir ve köy Türkleri kendilerine Müslüman 

Türk” demişlerdir. “Dr. Sun Yat Sen (dahi) „Üç Halk Prensibi‟ adlı 

eserinde „Müslüman Türk‟ tabirini kullanmıştır… 1934‟te başlayan 

Rus-Çin müşterek idaresi sırasında Ürümçi‟de sözde bir konferans 

tertip edilmiş ve adı geçen Taşkent kararı kabul ettirilmiştir.” (Buğra 

1964: 98). Bu kararlardan ve bunların uygulanmasından dolayı Uygur 

deyince bugün Kaşgarlıları da Yarkentlileri de anlıyoruz. Oysa 

Kaşgarlı Mahmud zamanında bunlar Karahanlı tebaasıydı ve 

Müslümandı; büyük bir ihtimalle de o zamanki Uygur boyundan 

değildiler. Karluk, Yağma, Çigil, Toxsı boylarından birine veya 

birkaçına mensup olmalıydılar. Ancak 20. yüzyıl başlarındaki yeni 

adlandırmayla onlara da Uygur diyoruz

Konuyu biraz daha açalım. Bugünkü Uygurların bir kısmı 

Kaşgarlı zamanında Karahanlı tebaası ve Müslüman idiler ve onlara o 

zaman Uygur denmiyordu. Bugünkü Uygurların diğer kısmı, yani 

Kuça ve doğusunda kalanlar, daha kuzeyde de İli‟nin doğusunda 

kalanlar Hoço Uygur Hanlığı tebaası ve Budist idiler. Kaşgarlı‟da 

Uygur denilenler bunlardır. Bir de daha doğuda Tangutlara tâbi olan 

Budist Uygurlar vardı. Bu duruma göre Kaşgarlı‟nın Tat dediği, kâfir 

dediği ve aleyhlerinde ağır şiirler naklettiği Uygurlar, bugünkü 

Uygurların ancak bir kısmıdır. Onlara kâfir diyen de Kaşgar‟daki 

Karahanlılardır ki bugün onlar da Uygur adını taşımaktadır. 

Dolayısıyla bugünkü Uygurların, aleyhlerinde nakledilen şiirlere 

rağmen Kaşgarlı‟ya, Dîvânü Lügati‟t-Türk‟e ve aynı dönemdeki 

Kutadgu Bilig‟e sahip çıkmalarında şaşılacak bir şey yoktur. Ancak 

Karahanlıların torunlarının bir kısmı bugün Uygur olarak anılıyorsa, 

bir kısmının da Özbek, Kırgız vb olarak anıldığını unutmamak 

gerektir. 

Konuyla ilgili olarak birkaç noktaya daha temas etmemiz 

lazımdır. 

Birinci nokta Karahanlı sülalesinin mensup olduğu boy 

meselesidir. Bilindiği gibi bu meselede iki görüş vardır: Karluk ve 

Yağma görüşü. Pritsak, Kafesoğlu, Golden gibi tarihçiler Karluk 

görüşünü kabul ederler. Barthold, Togan, Reşat Genç gibi tarihçiler 

ise Karahanlı hanedanının Yağmalardan olduğu ve Yağmalar 

üzerinden Dokuz Oğuzlara yani Uygurlara dayandığı kanaatindedirler. 

Başlıca dayanakları, Hudûdü‟l-Âlem‟de geçen, Yağmaların 

“hükümdarları Tokuzguz hükümdarları ailesindendir.” (şeşen 1998: 

63) kaydıdır. Bilindiği gibi o zamanki İslam kaynakları Uygurlara 

Toguz Guz demekte idiler. Mücmelü‟t-Tevârîh‟teki “Yağma 

padişahına Buğra Han derler.” (şeşen 1998: 35) kaydı da önemlidir. 

Çünkü Reşat Genç‟in de dediği gibi Karahanlılardan başka hiçbir

Türk devletinde hükümdarların Buğra Han unvanını kullandıkları 

görülmemiştir (Genç 2002: 695). 

Yağma görüşünü kabul edersek Karahanlı hükümdarlarının 

Uygurlardan geldiğini de kabul etmiş oluruz. Eğer Kâşgarlı‟nın da 

Karahanlı hükümdar sülalesine mensup olduğu görüşü doğru ise 

bizzat Mahmud da Uygur hükümdar sülalesinden geliyor demektir. 

Tabii ki Kâşgarlı zamanında hanedana ve Yağma boyuna Uygur 

denmiyordu; Yağmalar artık müstakil bir boydu. Çin kaynakları 

Dokuz Oğuzların dokuz boyu ile onların başındaki Uygurların dokuz 

boyunu sayar (Ercilasun 2004: 221-222). Bunların bir kısmı Köktürk 

yazılı metinlerde de Türkçe söylenişleriyle geçer. On sekiz boyun 

hiçbiri Yağma adını taşımamaktadır. Ancak ben Uygurların kağan

uruğu olan Yağlakar‟ın Yağma ile aynı olabileceğini düşünüyorum 

(Ercilasun 2004: 292). 

Ġkinci nokta, KâĢgarlı‟nın Uygur yazısıyla ilgili kaydıdır. 

Eserinin başında Kâşgarlı Uygur harflerinin listesini vermiştir. 

Listedeki her harfin altında Arap harfli karşılığı da vardır. İlgi çekici 

olan husus, alfabeyi Uygur adıyla değil Türk adıyla vermesidir. şöyle 

diyor: “Bütün Türk dillerinde kullanılan harfler on sekizdir. Türk 

yazısı bu harflerle yazılır.” (Atalay I 1940: 8). Bu kayıttan anlıyoruz 

ki Uygur yazısı, Türk yazısı olarak umumileşmiştir ve Müslüman olan 

Türklerin de yazısı 1070‟lerde hâlâ Uygur yazısıdır. Uygurların bu 

yazıyı kullandığını Kâşgarlı ayrıca ve özellikle belirtmiştir: 

“(Uygurlar) -kitabın baş tarafında bildirdiğim üzere- 24 harften ibaret 

olan Türk yazısını kullanırlar. Kitaplarını,  mektuplarını onunla 

yazarlar. Bundan başka Uygurların ve Çinlilerin ayrı bir yazıları daha 

vardır. Defterlerini, senetlerini bununla yazarlar. Bu yazıyı Müslüman 

olmayan Uygurlarla Çinlilerden başkası okuyamaz. Söylediklerim 

şehir halkıdır.” (Atalay I 1940: 29). Defterlerin ve senetlerin yazıldığı 

ikinci yazı Çin yazısı olmalıdır. 

Yukarıdaki sözlerden önceki kayıt da önemlidir. Kaşgarlı 

şöyle demektedir: “Uygurların öztürkçe bir dilleri olduğu gibi, kendi 

aralarında konuştukları zaman ayrı bir ağız dahi kullanırlar.” (Atalay I 

1940: 29). 

DLT‟de Uygurlarla ilgili diğer bir nokta, Türkmen ve Uygur 

maddelerinde verilen efsanevi bilgidir. Türkmen maddesinde şu 

destanı anlatılırken İskender‟in önünden çekilen şu‟nun Hocend 

vadisinden doğuya doğru gittiği bölüm  şöyledir: “Hakan şu, Çin‟e 

gitmişti. Zülkarneyn (İskender) de onu takip etti. Zülkarneyn, Uygur 

yakınlarında hakana yakİlaşınca hakan, ona doğru bir öncü birliği 

gönderdi. Zülkarneyn de hakana doğru bir öncü birliği gönderdi. 

Geceleyin vuruştular; Zülkarneyn hakan ile barş yaparak Uygur 

şehirlerini kurdu. Bir müddet burada kaldı. Hakan şu, çekilen 

Zülkarneyn‟in izini takip ederek Balasagun‟a kadar geri döndü. Kendi 

adıyla, „şu‟ olarak adlandırılan bu şehri kurdu. Oraya bir tılsım 

bağlanmasını emretti. Bugün bile leylekler bu şehrin karşısına kadar 

gelir, fakat şehrin ötesine asla geçmezler. O tılsım o günden bugüne 

kadar kalmıştır.”(Ercilasun 2007: 455).

Uygur maddesinde de şöyle deniyor: “ Uygur: Beş şehirli bir 

vilayetin adı. Zülkarneyn Türk hakanı ile barıştıktan sonra bu şehirleri 

yaptırmıştır. Bana, Muhammed Çakır Tonka Han oğlu Nizamettin 

İsrafil Toğan Tekin babasından hikâye ederek der ki: Zülkarneyn 

Uygur illerine geldiğinde Türk hakanı ona dört bin kişi göndermiş; 

tulgalarına takılan kanatlar şahin kanatları imiş. Bunlar öne ok attıkları 

gibi arkaya da ok atarlarmış. Zülkarneyn bunlara şaşakalmış ve înân 

xûz hûrend  demiş. „Bunlar kendi kendilerine geçinirler, başkasının 

yiyeceğine muhtaç olmazlar; çünkü bunların elinden av kurtulmaz, 

istedikleri zaman avlayıp yiyebilirler‟ demek istemiş ve bu vilayete 

Xuzxur adı verilmiş. Bu vilayette beş şehir vardır. Vilayetin halkı en 

katı kâfirlerdir, son derece atıcıdırlar. Zülkarneyn‟in yaptırmış olduğu 

Sülmi, Koçu, Canbalık, Yengibalık adındaki şehirlerdir.”(Ercilasun 

2007: 456).

Bu efsanevi rivayetlerden birkaç sonuç çıkmaktadır.

1.Şu destanındaki hükümdar Şu, Uygurların efsanevi 

atasıdır. Uygurlar, Şu‟nun İskender‟e gönderdiği 4000 atlıdan 

türemiştir. 

2. Destanın başında şu‟nun Hocend vadisinde oturduğu 

belirtilmiştir. Destana göre, İskender gelince Altay Dağları‟na doğru 

çekilmiştir; Oğuzlar ise Hocend‟de kalmışlardır. Demek ki destana 

göre Uygurlar Altay Dağları civarına gelmeden önce Hocend 

vadisinde Oğuzlarla beraber yaşıyorlarmış. 

3. Destana göre Uygurların adını İskender koymuş: Xuzxur. 

Bu isim de Farsçada “kendi kendilerine geçinirler” demekmiş. 

Elbette yukarıda verilen etimoloji bir halk etimolojisidir ve 

ilmî bir değeri yoktur.İskender‟in Uygurlara Farsça bir isim vermesi 

zaten düşünülemez. Ancak destandaki “tulgalarına takılan kanatlar 

şahin kanatları imiş” kaydı önemlidir. Çünkü Çin kaynakları da 

Uygur‟un Çince söylenişi olan Huey-ho‟nun anlamını “şahin gibi 

dönerler ve dalarlar” şeklinde vermektedir. Bence Uygur adının anlam 

ve etimolojisi buradan hareketle ortaya konulmaya çalışılmalıdır.

KAYNAKÇA

ATALAY Besim (1940-1941): Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-III, 

TDK, Ankara.

BUĞRA M. E. (1964): “Doğu Türkistan‟a Dair”, Türk Kültürü, Sayı: 

21 (Temmuz 1964), TKAE, Ankara.

ERCİLASUN Ahmet B. (2004): Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk 

Dili Tarihi, Akçağ Yay., Ankara.

ERCİLASUN Ahmet B. (2007): Makaleler  – Dil-Destan-TarihEdebiyat (Hazırlayan: Ekrem Arıkoğlu), Akçağ Yay., 

Ankara.

GENÇ Reşat (2002): “Karahanlı Tarihi”, Genel Türk Tarihi 2, 

Ankara.

ŞEşEN Ramazan (1998): İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve 

Türk Ülkeleri, TKAE, Ankara.

TEKİN Şinasi (1976): Uygurca Metinler II. Maytrısimit, Atatürk 

Üniversitesi Yay., Ankara.