MISIR’DA İNGİLİZ SÖMÜRGECİLİK ANLAYIŞI: CROMER ÖRNEĞİ (1883 – 1907) Ahmet YARAMIŞ

MISIR’DA İNGİLİZ SÖMÜRGECİLİK ANLAYIŞI: CROMER ÖRNEĞİ (1883 – 1907)

Ahmet YARAMIŞ∗

ÖZET

Cromer odaklı bu çalışma, 1883 ile 1907 yılları arasında Mısır’daki İngiliz

sömürgeciliğinin bazı yorumlarını sunar. Cromer’in Mısır’daki vazifesi, işgalin

Mısır’da devam ettirilmesi anlamına gelen İngiliz resmi sömürgecilik uygulamasıyla

uyumlu gözükür. Cromer’in politikası, sömürgelerdeki İngilizlerin bazen hükümeti

ikna ederek bazen de kendi başlarına eylemleri gerçekleştirdiğini savunan

Fieldhouse’ın iddiasıyla uyumludur. Onun sosyal, ekonomik ve eğitim alanlarındaki

az çok başarısı, gerçekte, Mısırlıların İngiliz sömürgeciliğine olan hoşnutsuzluğunu

azaltmaya yardım etmiş olmadı.

GİRİŞ

Tarihçiler, genelde Avrupa, özelde ise İngiltere’nin sömürgecilik

anlayışını üç tarihsel döneme ayırırlar. Birinci Dönem, on yedinci yüzyılın

sonlarından on dokuzuncu yüzyılın başlarına kadar devam eder ve Eski ya da

Kolonyal Sömürgecilik (Old or Colonial Imperialism) olarak adlandırılır.

Merkantilism ve Amerika kıtası başta olmak üzere Yenidünya’nın sömürge

kolonisi haline getirilmesi süreci, bu dönemi en iyi şekilde karakterize eder.

İkinci Dönem, 1830’lardan 1880’lere kadar devam eder ve Serbest Ticaret

Sömürgeciliği (Laisez de’affaire) olarak isimlendirilir. Başta İngiltere olmak

üzere sömürgeci devletler; Osmanlı, Çin ve İran gibi geri kalmış ve

sanayileşmemiş devletleri, ekonomik bakımdan sömürge haline getirmesi

süreci, bu dönemi en iyi şekilde karakterize eder. Üçüncü dönem,

1880’lerden 1940’lı yıllara kadar devam eder ve Yeni Sömürgecilik (New

Imperialism) olarak adlandırılır. Ekonomik olarak sömürge haline getirilen

ülkelerin bir süre sonra da siyasal olarak kontrol altına alınıp, ilhak edilmesi

süreci, bu dönemi en iyi şekilde karakterize eder. (Cains ve Hopkins, 1993:

5-17; Robinson ve Gallager, 1976: 138–140,143)

Diğer taraftan tarihçilerin, sömürgeciliğin nedenleri üzerinde farklı

görüşler ileri sürdükleri görülmektedir. Bu görüşlerin içinde ekonomi, en

fazla dile getirilen ve önem addedilen olanıdır. Zira Avrupalılar için

sömürgeler, hem hammadde temini hem de ma’mül hale getirilen ürünlerin

satım yerleriydi. Bu nedenle gözlerini buralara çevirmişlerdir. Birçok

Avrupalı Yeni Dünya’ya daha çok para kazanmak ve rahat bir yaşama sahip

olmak için gözlerini dikmişler, sömürgelere göç etmişlerdir. İkinci görüş ise,

Kilise’nin öncülüğünde misyonerlerin putperest yerlileri Hıristiyanlaştırma

ve medenileştirme çabası, özellikle Katolik ve Protestan mezheplerine bağlı

kiliseler, yoğun bir misyonerlik propagandası yürütmüşlerdir. Üçüncü ve son

görüşte, Avrupalı sömürgeci devletlerin güvenlik ve stratejik öncelikleri ve

kendi aralarındaki rekabet dolayısıyla gözlerini buralara dikmelerine yol

açmıştır (Porter, 1984: 25-26: Bayly, 1989: 54-67; Easton, 1964: 9-13).

Bundan başa sömürgeci devletlerin sömürgelerinde, kimin yönetim

politikası oluşturduğu hususunda tarihçiler arasında ortak bir kanaat

bulunmamaktadır. Tarihçilerin bir kısmı sömürgelerde yönetim politikasının

oluşturulmasında merkezin kararının etkili olduğunu vurgularken; bir kısmı

ise, sömürgede meydana gelen olaylara göre; politikanın sömürgedeki

yöneticiler tarafından oluşturulduğunu iddia etmektedir. Sömürgecilik,

özellikle de İngiliz sömürgeciliği hakkında çalışmalarıyla tanınmış İngiliz

Tarihci Fieldhouse, sömürgelerdeki Avrupalıların, yönetim politikasını

oluşturduğu ve uyguladığı iddiasındadır (Fieldhouse, 1973: 324–25). Bu

çalışmada, Mısır’da İngiliz sömürgecilik anlayışı ile Fieldhouse’ın iddiası,

Lord Evelyn Baring Cromer (kısaca Cromer) örneğinde ele alınacaktır.

1. Cromer’in Mısır Yüksek Komiserliği Öncesi Hayatı ve Mesleki Kariyeri

Cromer, 1841 yılında İngiltere’nin Norfolk şehrinde doğdu. İlk ve orta

öğreniminin ardından 1855’de askeri akademiye girdi. 1858’de buradan

mezun olduktan sonra İngiltere’nin, Doğu Akdeniz’deki ticaret yolunun

güvenliği açısından stratejik öneme sahip Korfu Adası’na topçu subayı

olarak tayin edildi. (Richmond, 1977:133) Ada’da bulunduğu süre zarfında,

askeri görevini yerine getirme dışında Fransızca, Latince, İtalyanca ve

Yunanca’yı öğrendi. Böylelikle Cromer, adada mesleki tecrübe kazanma

yanında, Avrupa’nın eski ve yeni kültürünün ifadesini bulduğu bu dilleri de

öğrenerek entellektüel bir birikim kazanmıştır. Buna karşılık Mısır’da

bulunduğu yirmi yılı aşkın süre boyunca, Arapça namına bir şey bilmemesi

ve öğrenmemesi büyük bir çelişki arz ediyor gibi gözükebilir. Bu durum,

ancak Robinson ve Gallager’in işaret ettiği gibi, İngilizlerin kendilerini

ilerlemenin, endüstrileşmenin öncüsü ve medeniyetinde lideri olarak görme

psikolojisiyle açıklanabilir. Cromer, sömürge altında bulunan ülkenin dili ve

kültürünü aşağı görmekte, Arapça’yı da modern bilimin yapılması ve

öğretilmesi için yetersiz bulmaktaydı. (Marlowe, 1970: 20–21; Robinson ve

Gallager, 1989: 1; Goldschmidt, 1989: 48)

Korfu’nun ardından bir süre Malta Adasında görev yapan Cromer, 1865

yılında, İngiltere’nin ekonomik anlamda en değerli sömürgelerinden biri

olan Jamaika’ya halkın İngiliz üreticilere karşı çıkardığı isyanı araştırmak

üzere kurulan komisyona üye tayin edildi. Buradaki İngiliz şeker kamışı

üreticileri, köleliğin kaldırılması ve şeker kamışı ticaretinin serbest

bırakılmasından dolayı gelir kaybına uğramış olduklarından hiçte

durumlarından hoşnut değillerdi. Bu hoşnutsuzluklarını, yerlileri sahip

oldukları şeker kamışı tarlalarından zorla çıkartarak ve tarlaları gasp ederek

gösterdiler. Yerli halk da, İngiliz üreticilerin kanunsuzluğuna karşı yetersiz

kalan İngiliz idaresine karşı isyan etti. Ülkede çıkan isyan, ordu tarafından

şiddetli bir şekilde bastırıldı. İşte, Cromer’in de içinde olduğu komisyon,

isyanın nedenlerini araştırmış ve vardıkları sonucu bir rapor halinde

hükümete sunmuştur. Komisyon’un önerisi doğrultusunda İngiliz hükümeti,

Jamaika’yı doğrudan idare etmeye başlamıştır. (Marlowe, 1970: 20–21)

Cromer, Jamaika’daki görevini tamamladıktan sonra, 1869’da bir süre

Staff College da görev yaptı. (Richmond, 1977: 132) ve ardından

İngiltere’nin ticari açısından en değerli sömürgesi olan Hindistan’a tayin

oldu. Hindistan’ın İngiliz Valisi Lord Northbrook’ın Hususi Sekreterliği

(Private Secretary) görevine getirildi. Cromer, burada bulunduğu 1872 ve

1876 tarihleri arasında Hindistan’ın, İngiltere ticareti ve ekonomisi için ne

kadar hayati derecede önemli olduğunu kavradı. Hatırlatmak gerekirse, o

tarihlerde, Hindistan, ithalatının aşağı yukarı %80’ini İngiltere’den

yapmaktaydı. Bu nedenle Hindistan’a giden deniz yolunun geçtiği Süveyş

kanalı ve dolayısıyla Mısır’ın daima İngiliz işgali altında tutulmasını istemiş

ve savunmuştur. (Cain ve Hopkins, 1993: 333)

Cromer, Hindistan’ın ardından 1877’de, ülkenin yabancılara olan

borçlarının tasfiyesi amacıyla kurulan Kamu Borçlar İdaresi Komisyonu

üyeliğine tayin olması nedeniyle Mısır’a gitti. Ardından, 1879’da Gelir ve

Giderlerin İdaresi Komisyon üyeliğine atandı. Mısır, 1870’lerde Hidiv

İsmail Paşa’nın borçlanma yoluyla hesapsız harcamada bulunması sonucu

büyük bir ekonomik bunalımla karşı karşıya kaldı. Avrupalı kreditörler,

alacaklarının tahsili için İngiliz ve Fransız hükümetlerini harekete geçirdiler.

Bunun üzerine Mısır Hidivi, istemeyerek de olsa ülkenin gelirlerinin

idaresini Mayıs 1876’da kurulan Kamu Borçlar İdaresi Komisyonu’na

(Caisse de la Dette) bırakmak zorunda kaldı. Mısır’ın gelir giderleri, Fransız

ve İngiliz komisyon üyeleri tarafından çifte denetlemeye tabi tutuldu. Nisan

1879’da Mısır Hidivi İsmail Paşa, ülkenin mali yapısını düzeltmek amacıyla

ordusunu küçültme yoluna gitti. Bu amaçla, sayısı 30.000’i bulan ordusunu

11.000’e indirdi ve 2500 subayı emekli etti. Ordudaki subayların yarısından

fazlasının emekli edilmesi, bunların Arap subaylardan olması ülkede

hoşnutsuzluğu artırdı ve ülkeyi bir keşmekeşe sürükledi. Bu durum, Mısır’da

ilk defa olarak Arapçılık bilincinin uyanmasına sebebiyet verdi. Arap

subaylar Albay Ahmet Arabi Paşa’yı lider seçerek direnişe geçtiler. İsmail

Paşa ise, Nisan 1879’da Mısır hükümetini azl ederek, yerine tümü

Mısırlılardan oluşan yeni bir kabineyi atadı. Eski kabinede Maliye Nazırı

olarak görev yapan Cromer de, Mısır’ı terk etti. Bütün bu gelişmeler, İsmail

Paşa’nın Hidivliğe devam etmesini imkânsız kıldı. İngiliz ve Fransızlar,

İsmail Paşa’ya, oğlu Mehmet Tevfik Paşa lehine çekilmesi yönünde baskı

yaptılar. II. Abdülhamit, Mısır’daki bu karışıklığa son vermek ve yabancı

müdahalesine imkân vermemek amacıyla, 25 Temmuz 1879’da İsmail

Paşa’yı azlederek, yerine oğlu Mehmet Tevfik Paşa’yı Hidiv olarak atadı.

(Shaw ve Shaw: 1994,241) Bu gelişmeler olurken; Cromer, Mısır’dan

ayrılmış ve yeni bir görev için tekrar Hindistan’a gitmiş ve Hindistan Valisi

Lord Ripon’a Maliye Bakanı olmuştu. (Richmond, 1977: 132)

Bu arada Mısır’da “Mısır Mısırlılarındır” sloganı ile milliyetçilik

yükselişteydi. Halk, yabancıların Mısır ekonomisi üzerindeki denetim ve

kontrolünden rahatsızdı. Ayrıca ordudaki Arap - gayr-i Arap subaylar

arasında yaşanan güç mücadelesi bir isyanı doğurdu. 1881’de ordu içindeki

az sayıda Arap asıllı subaydan biri olan Albay Ahmet Arabi Paşa

önderliğinde bir grup asker ayaklandı. İsyancılar, hükümeti ele geçirdi ve

yabancıların ülke içindeki mali denetimine son verdi. Böylece Mısır’ın

kontrolü isyancıların eline geçti. (Little, 1958: 84)

Bu beklenmedik gelişmeye karşı dönemin İngiliz Başbakanı Gladstone,

ilk başta, II. Abdülhamit’in talebi olmadan Mısır’a bir askeri müdahale

politikasından uzak durdu. Fakat bir süre sonra, İngiliz kabinesinde o sırada

Ticaret Bakanı olan Joseph Chamberlain önderliğinde askeri müdahaleyi

savunanlar, kabine içinde daha etkin konuma geldi. Chamberlain, hem

İngiliz alacaklarının haklarını korumak hem de kenti olan Manchester’daki

tekstil fabrikalarının daha ucuz ve daha çok pamuk temin etmesi için Mısır’a

müdahaleyi savunmaktaydı. (Shaw ve Shaw, 1994: 243) Gladstone

hükümeti, Mısır’ı, isyancılara bırakmaya niyetli değildi. Öncelikle sorunu

çözmek maksadıyla İstanbul ve Kahire’de bir dizi görüşmeler yapıldı. Bu

görüşmelerin sonucunda II. Abdülhamit, Hidiv ve Ahmet Arabi Paşa’ya

ikazlarda bulunmuş, daha önce kurulmuş olan statükonun ve idarî kontrolün

yeniden kurulmasını talep etmiştir. (Karal, 1988: 9395; Shaw ve Shaw,

1994: 242).

Diğer yandan Mısır üzerinde öteden beri nüfuz mücadelesi içinde

bulunan Fransa, kendisinin Doğu Akdeniz’deki ekonomik ve kültürel

varlığına son verecek ve bölgenin İngiliz denetimi altına girmesine yol

açacak her türlü müdahaleye karşı çıkmaktaydı. İngiltere, Mısır ve Osmanlı

İmparatorluğu ile yürüttüğü görüşmelerin sonuçlanmasını beklemeden,

müdahaleyi savunanların kabinede ağırlık kazanması üzerine, Eylül 1882’de

İngiliz kuvvetleri, Mısır’ı işgal etti. (Shaw ve Shaw, 1994: 243) İngiliz

tarihçiler Robinson ve Gallager’in işaret ettiği üzere İngiliz sömürgeciliği,

çevre (periphery)’deki krizin bir sonucuydu. Mısır, bu yorumun tipik bir

örneği olarak karşımıza çıkmaktadır.

İngiltere, Mısır’daki işgalin geçici olduğunu ilan etmekle beraber; ne

zaman çekileceği konusunda herhangi bir tarih de vermedi. İngiliz hükümeti

ve muhalefeti, Mısır’da yeniden idarenin tesis edilmesinden sonra

kuvvetlerini geri çekmek düşüncesindeydiler. Fakat işgalden yirmi yıl sonra

bile her iki taraf Mısır’daki işgalin devam etmesini bir zorunluluk olarak

gördüler. 1883’de İngiltere, Mısır üzerindeki idaresini kurdu ve atadığı

Yüksek Komiser Cromer ile İngiliz yönetimini burada tesis etti. (Little 1958:

113; Cain and Hopkins, 1993: 362-63,407)

1883’te Mısır’a geri dönen Cromer, 1907’ye kadar aralıksız olarak yirmi

dört yıl bu ülkede adeta bir İngiliz sömürge valisi gibi görev yaptı. Cromer’e

göre, İngiliz hegemonyasının devam etmesi için Mısır hükümetinin kuvvetli

olması gerekmekteydi. Bir İngiliz Victorian olarak, kendini, medeniyetin ve

her türlü ilericiliğin lideri olarak görmekteydi. Mısırlılar, modern dünya

toplumu arasına dâhil olmak ve ilerlemek istiyorlarsa; Batı Medeniyetinin

değerlerini kabul etmek zorundaydılar. Mısır hükümetini, reformcu bir

hükümetten ziyade İngiliz çıkarları aleyhinde ülke içinde her türlü isyanı

bastırabilecek güce sahip olmasını yeterli görmekteydi. (Little, 1967: 49)

Cromer, Mısır ve dolayısıyla Kahire’nin iki nedenden dolayı İngiliz

idaresi ve kontrolü altında tutulması gerektiğine inanmaktaydı. Birinci

neden, İstanbul’da azalan nüfuzunu dengelemesi için Kahire üzerindeki

İngiliz etkisinin güçlenmesi, ikincisi ise, Kahire’deki İngiliz nüfuzunun

devamını güvenceye almak için, Nil Vadisinin tamamının kontrol altında

tutulması gerekmekteydi. Cromer’in savunduğu bu yaklaşım, dönemin

İngiliz Hükümeti tarafından da benimsendi (Marlowe, 1970: 300).

2. Cromer’in Mısır Yüksek Komiserliği Dönemi Sömürge Siyaseti

Cromer’in Mısır’da yirmi dört yıl boyunca uyguladığı sömürge

siyasetini daha iyi anlamak için, Sudan’daki Mehdi İsyanına, Mısır’daki

milliyetçilere yaklaşımına, ekonomik ve eğitim alanlarındaki uygulamalarına

bakmak gerekir.

2.1. Cromer ve Mehdi İsyanı

Sudan, 1840’ların başında Mehmet Ali Paşa tarafından Mısır

topraklarına dâhil edildi. Sudanlılar etnik köken ve kültür özellikleri

bakımından Mısırlılardan farklıydılar. Sudan’daki Mısırlı yöneticilerin kötü

idaresi ve köle ticareti, 1881’de Sudan da büyük bir isyanı ortaya çıkardı.

1883’e gelindiğinde Mısır, Sudan’daki kontrolünün büyük bir kısmını

kaybetti. Kendisini, beklenen Mehdi olarak ilan eden Muhammet Ahmet,

isyanın lideriydi. İsyanla, Mısır’ın dolayısıyla İngiltere’nin Sudan’daki

tahakkümüne ve sömürüsüne son vermek hedeflenmekteydi (Richmond,

1977: 142)

1883 yılı sonları ile 1884 yılı başlarında İngiliz Generaller Hicks ve

Baker kumandasındaki iki Mısır ordusu, Mehdi’nin kuvvetleri üzerine sefere

çıktı. Fakat her iki general de Mehdi kuvvetlerine yenilmekten kurtulamadı.

Bu iki askeri sefer ve ardından yaşanılan hezimet, Mısır’ın askeri ve

ekonomik gücünü bitirme noktasına getirdi. General Gordon, Hidiv İsmail

Paşa tarafından Hartum’da bulunan Mısır kuvvetlerini güvenli bir şekilde

Sudan’dan çıkartması için görevlendirildi. Şehre gelen Gordon şehri

boşaltma çalışmalarına başladı. Bununla beraber; Mısır ve İngiliz

hükümetleriyle, şehir sakinlerini korumak için Hartum’un savunulması

gerektiği hususunda görüşmelerde bulundu. Fakat her iki hükümet de, onun,

şehri boşaltarak, vakit geçirmeden Sudan’dan çıkmasını emretti. Bu arada,

Nil Nehri boyunca Hartum ve Berber arasındaki kabileler, isyancıların

tarafına katıldılar. Kahire ve Hartum arasındaki telgraf bağlantısı kesildi.

Bunun üzerine Gordon, Hartum’da kalarak şehri savunmaya karar verdi

(Richmond, 1977: 142-144; Little, 1958: 107). Gordon’un, İngiliz

hükümetinin emrine rağmen Sudan’dan ayrılmayı reddetmesi Fieldhouse’ın,

sömürü siyasetinin Londra da değil periphery’de yapıldığı tezini haklı

çıkaracak bir başka örnektir.

İngiliz Hükümeti, Mehdi İsyanına karışma ve taraf olma eğiliminde

değilse de Cromer, zamanın İngiliz Başbakanı Gladstone’ı, Mehdiye karşı

bir harekâtta bulunulması için ikna etmeye çalıştı. Buna göre İngiltere, Mısır

askeri kuvvetine az da olsa askeri birlik desteği sağlayacaktı

(Richmond,1977: 142). Cromer’in, başbakanı ikna etmesi, Fieldhouse’ın

“sömürge politikasının, sömürgede bulunan İngiliz görevliler tarafından

hükümete danışarak veya danışmayarak oluşturulduğu” iddiasını haklı

çıkaran çok açık bir örnek olarak karşımıza çıkmaktadır (Fieldhouse,1973:

324–25).

Hartum uzun bir kuşatmadan sonra, Mehdi kuvvetlerinin eline geçti ve

Gordon da çarpışmada hayatını kaybetti. General Wolseley kumandasındaki

yardım kuvveti, Gordon’un hayatını kaybettiği 26 Ocak 1885’ten iki gün

sonra Hartum’a ulaşmıştır. Hartum’un ele geçirildiği ve Gordon’un

öldürüldüğü anlaşılınca, yardım kuvveti, İngiliz Hükümetinin emriyle Vadi

Halfa ve Asvan’a çekilmiştir (Richmond, 1977: 143–144; Little, 1967: 47).

İngiliz sömürge siyaseti, 1890’lı yılların ortalarına yani; diğer

sömürgeci Avrupa devletlerin Doğu Afrika’daki mücadeleye karışmaya

başlamalarına kadar Sudan’a yönelik herhangi bir askeri sefer girişiminde

bulunmadı ve ülkeyi Mehdi’nin idaresine bıraktı. Sonra İngiltere, ülke

toprakları üzerinde sömürgeci emeller besleyen Fransa ve İtalya ile uzun bir

müzakere sürecinin ardından onlarla bir anlaşmaya vardı. Cromer’e göre,

Sudan’ın İngiltere’nin ekonomik çıkarları için çok elzem olan bölgesi Yukarı

Nil Vadisi idi ve buranın kontrolü yeterliydi. Sudan’ın geri kalan kısmı ise

diğer Avrupalı devletler ile paylaşılabilirdi (Marlowe, 1970: 221; Richmond,

1977: 146).

Cromer, İngiliz Başbakanı Salisbury’e, Sudan’a yönelik düzenlenecek

bir askeri harekâtın masraflarının Mısır’da bir ekonomik kriz yaratacağı

uyarısında bulundu, İngiltere’nin de ekonomik yardımda bulunmasını talep

etti. Bununla ilgili uzun görüşmelerden sonra, İngiltere, biraz ekonomik

yardım ve askeri kuvvet göndermeyi kabul etti. 1896’da, General Kitchener,

İngiliz–Mısır kuvvetlerine kumandan olarak atandı. Üç yıl gibi kısa bir süre

içinde, Kitchner, Mehdi’nin kuvvetlerini mağlup etti ve onun kurmuş olduğu

devlete de son verdi. Savaşın ardından, Cromer ve dolayısıyla İngiltere,

Sudan’ın idaresini isyandan önce olduğu gibi Hidiv’e terk etmeye pek niyetli

değildi. Yapılan yeni düzenlemeyle, Sudan, İngiliz Kraliçesi ve Mısır

Hidiv’i adına birleşik İngiliz ve Mısır idaresi tarafından yönetilecekti.

Böylelikle Cromer, Sudan meselesinde İngiltere’nin çıkarına uygun olarak

amaçladığı kazanımı elde etti ve Yukarı Nil kısmını yönetim altına alarak,

İngiltere’nin sömürü alanını Doğu Afrika’nın içlerine kadar genişletti (Little,

1967: 48).

2.2. Cromer ve Mısır Milliyetçiliği

Ondokuzuncu yüzyıl içinde milliyetçilik akımı bütün dünyaya yayıldığı

gibi, Mısır’a da yayılmıştı. Özellikle, ordudaki subaylar ile sivil bürokrasi ve

aydınlar arasında milliyetçi fikirler yaygındı. İlk defa kendini Avrupalıların

Mısır üzerindeki nüfuzları ve tahakkümlerine karşı, 1881’de halk

nümayişleriyle kendini gösterdi. Cromer, görev yaptığı uzun yıllar boyunca

milliyetçiliği, İngiliz çıkarları için bir tehdit gördü ve bundan dolayı onlara

karşı hep mesafeli durdu.

Görev süresince milliyetçilere karşı mücadele etti ve birlikte çalışacağı

kimseleri, milliyetçi olmayanlar arasından seçti. Ancak 1890’lardan itibaren

milliyetçilerin Mısır toplumunda desteklerinin artması üzerine onlar arasında

ılımlı bulduklarıyla diyaloga girdi ve bazılarına hükümette yer verdi.

Cromer’in milliyetçilere yönelik bu yeni yaklaşımında, şartların onu

zorlaması kadar; milliyetçilerin kendi içinde bölme stratejisi de yatmaktaydı.

Fakat çalıştığı milliyetçi liderlerin, Mısır halkı üzerinde fazla bir etkisinin

olmadığını görme noktasında ise başarısız oldu (Little, 1967: 48;

Goldschmidt, 1989: 41,47).

Burada Mısır Milliyetçiliği’nin 1906 yılındaki Danişva hâdisesinden

sonra toplum içinde daha fazla destek ve taraftar bulduğunu da ifade

etmeliyiz. Danişva Hâdisesi, köylülerin, İngiliz subaylarına güvercinlerine

ateş etmeyi kesmelerini ikaz etmeleri üzerine, subayların, buna karşılık

olarak, köylülere ateş etmeleri üzerine çıktı. Bu ateş sonucunda bir kaç köylü

yaralandı. Bunun üzerine köylülerle, subaylar arasında kısa bir süre itiş kakış

yaşandı. Bu hengâmede bir İngiliz subayı hafif bir şekilde yaralandı ve

ardından güneş çarpmasına bağlı olarak öldü. Subayın ölüm nedeninin belli

olmasına rağmen, kurulan mahkemede Danişva köylüleri, ölen subayın

ölümünden suçlu bulundu. Yargılanan köylülerin dördü ölüm, dokuzu

kölelik ve diğerleri darağacına asılarak ayaklarına kırbaçla vurulma cezasına

çarptırıldı. Köylülere verilen cezalar, Mısır halkında İngiliz idaresi

karşıtlığını had safhaya çıkardı. Ülke genelinde protesto gösterileri yapıldı

(Goldschmidt, 1989: 49–50).

Bütün bu gelişmeler yaşanırken, Cromer İngiltere’de yaz tatilinde

bulunuyordu. Mısır’a döndükten sonra, Danişva hâdisesinde mahkemenin

zanlılara verdiği cezaları doğru bulduğunu söyledi ve cezaları onayladı.

Cromer’in bu tavrı onu ülkede istenmeyen kişi yaptı. İngiliz hükümeti,

devletin çıkarları açısından Cromer’in Mısır’daki görevine son verilmesine

karar verdi. Fakat Hükümet, Cromer’in görevden alınmasında aceleci

davranmadı ve kısa bir süre daha görevini sürdürmesine müsaade etti.

1907’de yerine atanan Sir Eldon Gorst’a görevini devrederek Mısır’dan

ayrıldı. Ne Cromer, ne de onun yerine geçen Gorst ve sonraki yüksek

komiserler, Mısır’daki milliyetçi akımı ve İngiliz karşıtlığını sona erdirdiler.

2.3. Cromer’in Ekonomik Politikası

Cromer’in görev süresince ekonomik önceliği, ülkenin gelir gider

dengesini kurmak ve dışarıya olan borcunu ödemekti. Bu amaçla, tarımın

özellikle pamuk üretiminin artırılması için ilk beş yıllık görev döneminde

yeni barajlar ve yeni nehir setleri inşa ettirdi. Bu amaçla Hindistan’dan

İngiliz mühendisleri getirildi ve onlardan yaralanıldı (Richmond, 1977: 135).

Ülkenin iç bölgelerine kadar tarlalara su götürüldü ve tarımsal üretimde

ciddi anlamda bir artış sağlandı. Cromer, yüksek komiserlik görevinin

sonunda daima Mısırlı köylülerin dostu olduğunu, onların tarlalarına suyu

getirerek, üretimlerini artırdığını, bunun sonucunda ekonomik durumlarının

daha iyi bir duruma geldiği ile övünmektedir (Little, 1958: 97).

Pamuk üretimi yapılan tarlaların neredeyse tamamı yabancıların,

özellikle de İngilizlerin elindeydi. Mısır’ın ham pamuğu, büyük oranda

İngiliz tekstil endüstrisine hammadde oldu. Cromer, ithal edilen

giyeceklerden alınan gümrük gelirinin, yerel tekstil fabrikalarının kurulması

ve üretim yapmasından daha yararlı görmekteydi. Mısır endüstrisinin bu

dönemde niçin gelişmediği, Cromer’in üretim yerine dışarıdan özellikle

İngiltere’den ma‘mûl ürünlerin ithalinin teşvik edilmesi politikasıyla

açıklanabilir. Cromer, İngiliz tekstil fabrikalarının ihtiyacı olan ham pamuğu

temin etmiş, onlar da bunu ma’mûl hale getirerek Mısır ve benzeri ülkelere

satmıştır. Ondokuzuncu yüzyılın sonunda İngiltere’nin ham pamuk

ihtiyacının üçte biri Mısır’dan karşılanmaktaydı. Bu oran bize, Mısır

pamuğunun İngiliz tekstil fabrikaları için ne kadar hayati bir öneme sahip

olduğunu çok açık bir şekilde göstermektedir (Lutsky,1969: 238 – 41).

1894’te, Mısır yabancı kredi alacaklılara olan borcunu ödemeyi

tamamlayabildi. Böylece malî darboğaz sona erdi. Para, sulama,

demiryolları, hastaneler ve eğitim için ayrıldı. Mehdi’ye karşı yapılan seferin

Mısır ekonomisine büyük yük getirmesi yatırım faaliyetlerinin sınırlı

tutulması bu sonucunu doğurmuştur. Cromer’in görev yaptığı dönem

boyunca ekonomi alanında diğer olumlu kazanımları: Bütçe dengesinin

sağlanması, köleliğin kaldırılması ve vergi oranının düşürülmesi sayılabilir

(Richmond, 1977: 135).

2.4. Cromer’in eğitim politikası:

Cromer, görev yaptığı süre zarfında uyguladığı eğitim politikasının üç

temel hedefi bulunmaktaydı. İlk hedef, ülkede okuryazar oranını artırmaktı.

Mısırlıların okuryazarlık oranı, 1897 yılı itibarıyla, aşağı yukarı %10

civarında bulunmakta ve %90’ı ise nasıl okuyacağını ve yazacağını

bilmemekteydi. Küttab adı verilen ve ilköğretimin ilk basamağını oluşturan

okullar, Ezher mezunu ve kendilerine şeyh denilen hocalar tarafından idare

edilmekteydi. Cromer, bu okulların standardını yükseltmeye ve fiziki

şartlarını düzeltmeye çalıştı. Hükümetin düzenlemeleriyle okul ve öğrenci

sayısı 1896 da 301 ile 7536 iken 1906’da ise 4432 ile 156.542’ye

yükselmiştir (Tignor, 1966: 324.330) .

Ayrıca Cromer, küttab okullarına hoca yetiştirmek üzere hem kız ve

hem de erkek öğrenciler için iki adet öğretmen okulu açmıştır. Cromer,

görevi boyunca az da olsa modern eğitimin verildiği yeni okullar açtı.

Devlete bağlı olmayan okulların standardını iyileştirmek için de müfettişler

görevlendirerek denetimi artırdı. Eğitim alanında ikinci hedefi ise, etkili sivil

bir bürokratik yapı oluşturmaktı. Yeni kurulmuş olan okullardan maksat,

tamamen sivil bürokrasiyi, ortaöğretim diplomasına sahip genç Mısırlılarla

doldurmaktı. Devlet okullarına giden öğrencilerin 1892 itibarıyla %73’ünün

masrafları devlet tarafından karşılanmaktaydı. Bu oran aşağı yukarı

Cromer’in görevi süresince devam etti. Mehmet Ali Paşa ve İsmail Paşa

dönemlerinde devlet okullarına giden öğrencilerin tamamının masrafları,

devlet tarafından karşılanmaktaydı. Cromer, mali zorluklar nedeniyle

öğrencilerin yaklaşık dörtte üçünün masraflarını karşılamıştır (Tignor, 1967:

324). Bütçede eğitimin payı 1880’lerin başında %1’in altında iken 1907’de

ise %2,7 oranına çıkmış; bir başka ifadeyle bütçeden eğitime ayrılan pay beş

katına çıkmıştır (Sanderson, 1985: 629).

Yüksek öğretimde ise, hükümet, sadece hukuk, tıp, ziraat ve

mühendislik alanlarında oldukça sınırlı sayıda öğrenciye yüksek öğrenim

imkânı sağlamaktaydı. 1905 verilerine göre yüksek okullara giden öğrenci

sayısı 1000’den biraz az idi. Bu arada, varlıklı olan Mısırlılar, erkek

çocuklarını, Mısır’daki Misyoner okullarına ya da Fransa, Almanya

Avusturya ve azda olsa İngiltere’ye yüksek öğrenim için göndermekteydi.

Cromer’in üçüncü ve son hedefi ise, zanaatkâr ve teknisyen yetiştirmek için

mesleki eğitimi yaygınlaştırmayı teşvik etmekti. Cromer’in eğitimden

beklentisi, ne Mısırlı öğrencileri İngiliz hayranı olacak şekilde yetiştirmek ne

de işgale bir an evvel son vermek için yeni bir nesil yetiştirmekti. O, eğitimi

sadece memur yetiştirmek ve teknik eleman yetiştirmek için bir araç olarak

görmekteydi (Goldschmidt, 1989: 48; Marlowe, 1970: 290-91).

SONUÇ

Bu çalışma, 1880’lerden 1907’ye kadar Mısır’da görev yapmış olan

Cromer örneğinde İngiliz sömürgeciliğini daha iyi anlamamızı sağlamayı

hedeflemektedir. Cromer’in, Mısır’daki politikası, Eski Sömürgecilik

anlayışıyla örtüşen, yani Mısır’ın işgalinin devam ettirilmesine taraftar bir

yaklaşım görüntüsü vermektedir. Mısır’ın işgali İngiltere’ye, tekstil

fabrikalarının ihtiyacı olan pamuğu ucuz bir şekilde temin ederken; Süveyş

kanalının kontrolü ile de, sömürgesi Hindistan’a giden deniz yolunun

güvenliğini temin etti. Sudan’a İngiliz müdahalesi, Doğu Afrika üzerinde

Avrupalı kuvvetler arasında rekabetin bir sonucuydu. 1884’te General

Gordon’un Hartum’dan ayrılmayı reddetmesi ve Cromer’in, İngiliz

hükümetini Sudan üzerine sefer düzenlemeye ikna etmesi; Fieldhouse’ın,

sömürgelerdeki Avrupalıların yönetim politikasını oluşturduğu ve uyguladığı

görüşünü doğrular nitelikte örneklerdir. Cromer’in, Mısır milliyetçilerine

yaklaşımı ve Danişva hadisesi, Mısır’da İngiliz kontrolünü sarstı. Cromer’in

eğitim politikası, daha çok ülkenin ihtiyaç duyduğu memur ve teknik

elemanları yetiştirmekti.

dipnotlar

∗ Yrd. Doç. Dr., Afyon Kocatepe Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü

öğretim üyesi. ahmetyaramis@aku.edu.tr.

KAYNAKLAR

BAYLY, C.A. (1989), Imperial Meridian- The British Empire and The World 1780-

1830, New York.

CAİNS, P.J. and Hopkins, A.G. (1993), British Imperialism-Innovation and

Expression (1688-1914), New York.

EASTON, Stewart C. (1964), The Rise and Fall of Western Colonialism, New York.

FİELDHOUSE, Kenneth. (1973), Economics and Empire, New York.

GOLDSCHMİDT, Arthur. (1989), Modern Egypt, Colorado.

KARAL, Enver Ziya. (1988), Osmanlı Tarihi, C.VIII, TTK, Ankara

LİTTLE, Tom. (1958), Egypt, London

LİTTLE, Tom. (1967), Modern Egypt, New York.

LUTSKY, V. (1969), Modern History of the Arap Countries, Moscow.

MARLOWE, John. (1970), Cromer in Egypt, New York.

RİCHMOND, J.C.B. (1977), Egypt 1798–1952, London

ROBİNSON, Ronal and Gallager, John. (1976), “The Robinson and Gallager

Thesis” The “New Imperialism”- Analysis of Late Nineteenth-Century

Expansion (Ed. Harrison Wright), Massachusetts.

ROBİNSON, Ronal and Gallager, John. (1989), Africa and The Victorians, Hong

Kong.

SANDERSON, G.N. (1985), “The Nile Basin and The Eastern Horn, 1870-1908”

The Cambridge History of Africa, V.6 (ed. Roland Oliver and G.N. Sanderson),

Cambridge

SHAW, Stanford ve Shaw, Ezel Kural. (1994), Osmanlı İmparatorluğu ve Modern

Türkiye, II, İstanbul.

TİGNOR, L. Robert. (1966), Modernization and British Colonial Rule in Egypt,

1882–1914, New Jersey.