Yrd. Doç. Dr. Hikmet KORAŞ
Niğde Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Özet
Bugün yazı dili olarak kullanılan Türk Lehçelerinin hepsinde “Eski Türkçe” deki
gereklilik çekimi şekli aynen veya benzer şekilde, aynı mantıkla yapılmaktadır. “Batı Grubu
Türk Lehçelerinde”, Güney Azerbaycan ve Irak Azerbaycanı hariç, eski çekimin yanında
sonradan gelişen –malı/-meli sıfat fiil ekiyle de gereklilik çekimi, benzer veya farklı
şekillerde yapılır. Bu iki lehçede çekim sadece gerek kelimesi yardımıyla yapılırken, nadiren
de olsa –malı/-meli eki kullanılmaktadır. Doğu grubu ise çekimi sadece kerek kelimesi
ve onun eş anlamlısı lâzım kelimesi ile yaparken, Kuzey grubu Türk lehçeleri kerek, gacet
ve teyis (ti), tiyeş kelimelerini kullanarak aynı mantıkla gereklilik çekimini yapmaktadırlar.
Kırgız Türkçesinde istek çekimi gereklilik yerine de kullanılmaktadır. Çuvaş Lehçesinde
Oğuz grubundaki eke benzer şekilde ortaya çıkmış –malla/-melle eki yardımıyla çekim
yapılırken, Yakut Lehçesinde çekim, yine bir sıfat-fiil eki yardımıyla, aynı mantıkla yapılmaktadır.
Giriş
Türkçe, geçen asrın ilk çeyreğine kadar dünyada iki yazı dili ile temsil
edilmiştir. Bunlardan birisi Çağatay Türkçesi, diğeri ise Osmanlı Türkçesidir. Bunlardan
Osmanlı Türkçesini, sadece Oğuz grubu Türk toplulukları kullanırken; Çağatay
Türkçesini Karluk, Kıpçak grubu Türk toplulukları ve Oğuz topluluğunun
bir kısmı kullanmıştır. Eski Türkçe döneminde aynı yazı dilini ortak kullanan bu
Türk topluluklarının, iki ayrı yazı dili kullanmaya başladığı dönemde de müşterekleri
devam etmiş, 20. yüzyılın ilk çeyreğinden sonra kendi iradesi ile ve kendi
iradesi dışında, özellikle farklılıkların ön plana çıkartılmaya çalışıldığı, yeni bir
yazı dili ve farklı alfabeler kullanmak zorunda kalan Türk topluluklarının yazı
dillerinde müşterekler hâlâ devam etmektedir. Bu müştereklerden birî tasarlama
kiplerinden gerekliliğin çekimidir.
Gerekliliğin çekimi, bugünkü kadar açık olmasa da, Eski Türkçe döneminde
kerek kelimesi yardımıyla yapılmaktaydı (Gabain, 1988: 56-83; Özmen,
2003: 179). Bu kullanım şekli Karahanlı Türkçesi döneminde daha da netleşmiştir
(Ercilasun, 1984: 148; Hacıeminoğlu, 1996: 193-194). Oğuz Türkçesinin yeni bir
yazı dili olarak teşekkül ettiği dönem olan ve Eski Anadolu Türkçesi diye adlandırılan
dönemde de; şart, istek ve emir çekimlerine kerek kelimesi getirilerek, çekim
aynı mantıkla yapılmaya devam etmiştir (Karaatlı 1999, s. 65; Gülsevin, 1997:
110; Timurtaş, 1981: 132). 15. yüzyılda Türklüğün eski kültür merkezlerinin bulunduğu
coğrafyada Oğuzların bir kısmı, Kıpçak ve Karlukların kullandığı Çağatay
Türkçesinde ise, bir taraftan Eski Türkçede kullanılan –gu/-gü partisibi ile
yapılan çekim, diğer taraftan gelecek zaman partisibi –gay/-gey ile yapılan çekim
kullanılırken (Eckmann, 1988: 211-245), diğer taraftan şart çekiminin üstüne kirek
kelimesi getirilerek de (Eraslan 1999: 81) gereklilik çekimi üç farklı şekilde yapılmaya
devam edilmiştir.
Eski Anadolu Türkçesi devri sonlarında teşekkül eden -malı/-meli partisibi
gereklilik kipi eki olarak kullanılmaya başlanmış ve gittikçe de yaygınlaşarak,
Oğuz grubu Türk lehçelerinin umumi gereklilik kipi eki olmuştur (Ergin 2000:
313). Bunun yanında gerek kelimesi yardımı ile yapılan çekim şekli de kullanılmaya
devam etmiş, hatta bu kullanışa paralel şekiller de gelişmiştir (Koraş, 2005:
135-154).
Geçen asrın ilk çeyreğinde Sovyet Rusya’nın Asya’daki Türk coğrafyasını
istila etmesinden sonra, Çağatay Türkçesini yazı dili olarak kullanan, pek çok Türk
topluluğunun konuşma dillerinin yazı dili olarak kullanılmaya mecbur edilmesiyle
yeni Türk yazı dilleri ortaya çıkmıştır. Yeni Türk yazı dillerinin ortaya çıkmasından
sonra, mümkün olduğu kadar farklılıklar öne çıkarılmasına rağmen müşterekler
de devam etmiştir. Bu noktadan baktığımızda yazı dili olarak kullanılan günümüzdeki
Türk lehçelerinde gereklilik kipi ve kullanılışı şöyledir:
I. Günümüz Türk Lehçelerinde Gereklilik
I.A. Doğu Türkçesinde Gereklilik
I.A.1.Özbek Türkçesinde Gereklilik
Özbek Türkçesinde gereklilik ifade eden iki ayrı şekil vardır.
Birincisi: fiil tabanı + (i)ş + iyelik kökenli şahıs eki + kerek/mi şeklinde
olumlu veya soru; fiil tabanı + (i)ş + iyelik kökenli şahıs eki eki + kerek+
emes/mi şeklinde olumsuz veya soru çekimi yapılmaktadır. Fiil tabanı (i)ş fiilden
isim türetme eki ile isimleştirildikten sonra iyelik eki ve kerek kelimesi normal
çekimi, kerekten sonra emes getirilmek suretiyle de olumsuz çekim yapılmaktadır.
kelişim kerek, kelişing kerek, kelişi kerek, kelişimiz kerek, kelişingiz kerek,
kelişleri kerek (Öztürk, 1997: 180; Coşkun, 2000: 152).
İkincisi şart çekiminin üstüne kerek kelimesi getirilmek suretiyle yapılır.
kelsem kerek, kelseng kerek, kelse kerek, kelsek kerek, kelsengiz kerek, kelseler
kerek (Öztürk, 1997: 180).
Bunun yanında Öztürk, –mak/-maslik ekleriyle yapılan çekiminde şahıs
eklerinin de gelebildiğini belirtir (Öztürk, 1997: 180).
Gereklilik kipinin çekiminde kerek kelimesi yerine låzim kelimesi kullanılarak
da çekim yapılabilir (Coşkun, 2000: 154).
Bunlara ilave olarak, gerekliliği ifade eden fakat, şahsı belli olmayan bir
şekil daha vardır. Sadece öznesi olmayan cümlelerde kullanılan bu çekim - (i)ş
fiilden isim türetme eki yerine olumlularda –maq ve olumsuzlarda –maslik ekleri
ve kerek/ låzim kelimeleri getirilerek yapılmaktadır (Coşkun, 2000: 154).
bolsalar kerek/ låzim; bolsa kerek/ låzim; bolişsa kerek/ låzim
“Yana cedidler bilen köp sözleşmaq kerek. (<Yine cedidlerle çok konuşmak
gerek.)
...tahayyül küçi ve imkanini hem unutmaslik kerek. (<...tahayyül gücü
ve imkanını unutmamak gerek)”
I.A.2. Uygur Türkçesinde Gereklilik
Uygur Türkçesinde de Özbek Türkçesinde olduğu gibi gereklilik ifadesi
bir ekle değil kerek ve lâzım kelimeleri yardımıyla yapılır (Kaşgarlı, 1992: 180;
Öztürk, 1994: 87). Kerek kelimesi ile yapılan çekim, Özbek Türkçesinde olduğu
gibi şart çekimi üzerine kerek ve lâzım kelimeleri getirilerek veya fiil tabanı üzerine
fiilden isim yapma eki –ş ve üzerine iyelik kökenli şahıs ekleri getirilerek ve
kerek/lâzım kelimesi yardımıyla yapılır (Öztürk, 1994: 86).. Fiilin üzerine –ş fiil
ismi getirilerek yapılanın yanında –mak/-mek ekinin üzerine iyelik ekleri, sonra
kerek/lâzım kelimeleri getirilerek de yapılmaktadır. yazmikim kerek, yazmikimiz
kerek, işlişimiz kerek, işlişi kerek, okumikimiz lâzım gibi (Kaşgarlı, 1992: 180)
Yine –(i)ş kerek, -mak/-mek kerek, -maslik/-meslik kerek şeklinde de
gerekliliğin belirsiz (şahıssız) çekimi yapılır. Lâzım kelimesi ile yapılan çekim de
kerek kelimesi ile yapılanın aynısıdır, sadece kerek yerine lâzım kullanılmaktadır.
Yine lâzım kelimesi gibi az kullanılan zörür ve şart kelimeleri ile de çekim yapılabilmektedir
(Öztürk, 1997: 182/ 1994: 88).
I.B. Kuzey Türkçesinde Gereklilik
I.B. 1. Kazak Türkçesinde Gereklilik
Kazak Türkçesinde gereklilik çekimi benzer üç değişik şekilde yapılmaktadır.
Bütün çekimlerde, -v, -uv/-üv fiilden isim yapma eki üstüne iyelik ekleri,
sonra kerek, qacet veya teyis (ti) kelimeleri getirilmek suretiyle yapılır (Buran-
Alkaya, 1999: 269; Öner, 1998: 207).
fiil+iyelik ekleri + kerek/qacet/teyis (ti)
jazuvım kerek(<yazmam gerek); jazuvıñ qacet(<yazman gerek); jazuvı
teyis(ti)(<yazması gerek)
I.B. 2. Kırgız Türkçesinde Gereklilik
Buran-Alkaya ise Kırgız Türkçesinde gereklilik çekiminin fiil+-mak/-
mek, -mok/-mök, -makçı/-mekçi, -mokçu/-mökçü+şahıs ekleri ile yapıldığını
belirtirler (Buran-Alkaya 1999, s. 307).
cazmakmın, cazmaksıñ, cazmak (caz-: yaz-); tökmökçübüz,
tökmökçüsüñör, töküşmökçü (tök-: dök-)
Bu aynı zamanda Kırgız Türkçesindeki -mak/-mek, -mok/-mök, -makçı/-
mekçi, -mokçu/-mökçü ekleriyle yapılan istek çekimidir. Öner bu çekimde sadece
bir niyet değil aynı zamanda gerekliliği hatta mecburiyeti bildirdiği için gereklilik
çekimini karşıladığını belirtmektedir (Öner 1999: 204-207). –mak/-mek, -makçı/-
mekçi ekiyle yapılan bu istek çekiminin gerekliliği karşılaması diğer Kıpçak grubu
lehçeleri için de geçerlidir (Öner, 1999: 203).
I.B. 3. Tatar Türkçesinde Gereklilik
Tatar Türkçesindeki gereklilik çekimi de Özbek, Uygur ve Kazak Türkçelerindeki
çekime çok benzer. Özbek ve Uygur Türkçelerindeki – (i)ş, -mak/-mek;
Kazak Türkçesinde –v, -uv/-üv fiil ismi eki yerine Tatar Türkçesinde –rga/-rge, -
arga/-erge mastar eki getirilerek kirek ve tiyeş kelimeleri yardımıyla yapılmaktadır.
İyelik eki almamış belirsiz çekimlerde ise şahıs cümlenin öznesinden anlaşılmaktadır
(Öner, 1998: 207).
miña başlarga tiyeş, siña başlarga tiyeş, veya miña yazarga kirek, siña
yazarga kirek, aña yazarga kirek, bizge yazarga kirek, sizge yazarga kirek,
alarga yazarga kirek veya kaytmaska tiyeş ide (<dönmemeli idi); sızıp atarga
onıtırga kirek ide (<çizip atmalı unutmalıydı) (Öner, 1998: 208).
I.C. Batı Türkçesinde Gereklilik
I.C.1. TürkmenTürkçesinde Gereklilik
Türkmen Türkçesinde gereklilik kipi çekimi –mAlI ekiyle yapılmaktadır.
Bu ekle iki ayrı şekilde çekim yapılmaktadır (İlker, 1997: 127). Bunlardan birincisinde
fiilin üzerine -malı/-meli eki ve sonra şahıs eki getirilir. almalıdım,
almalıdık, barmalıdırın, barmalıdırıs, almalımışsınız gibi. İkincisinde ise önce
şahıs zamiri getirilerek sonra malı/-meli eki almış fiil gelir. men barmalı, sen
almalı, onlar gelmeli, biz almalı gibi (Zeynalov, 1992: 353). Bunun yanında –
mOlU yuvarlak ünlülü şekiller de kullanılır. Olumsuz çekimi ise deel kelimesi
yanında –ma/-me fiilden isim yapma ekine –sız/-siz isimden isim yapma eki getirilmek
suretiyle de yapılır (Borjakov-Sarıhanov-Söyegov-Hojayev-Ernazarov,
1999: 306).
I.C.1.a. Birincisinde şahıs zamiri + fiil+-malı/-meli şeklinde; men
sözlemeli, sen sözlemeli, ol sözlemeli
I.C.1.b. İkinci şekilde ise: fiil + -malıdır/-melidir + şahıs ekleri getirilerek
yapılmaktadır. Bu çekimde ikinci şahıslarda –dır/-dir ekleri getirilmeden fiil +
-malısıñ/-melisiñ, -malısıñız/-melisiñiz şeklinde de çekim yapılmaktadır. Olumsuz
çekimler ise deel kelimesi yardımıyla yapılır. İkinci çekim şeklinde –dır/-dir
ve üstüne gelen şahıs ekleri deel kelimesinden sonra gelmektedir (Kara, 2001: 50).
I.C.2. AzerbaycanTürkçesinde Gereklilik
I.C.2.A. Kuzey Azerbaycan Türkçesinde Gereklilik
Azerbaycan Türkçesinde gereklilik kipinin çekimi üç ayrı şekilde yapılmaktadır
(İlker, 1997: 125; Buran-Alkaya, 1999: 67).
I.C.2.A.1. Birincisi Türkiye Türkçesinde olduğu gibi -malı/-meli ekiyle
yapılan çekimdir. Çekim şahıs eklerindeki ufak tefek farklılıklarla aynı sayılır.
Olmalıyam, olmalısan, olmalıdır, olmalıyıg, olmalısınız, olmalılar/
olmalıdırlar.
I.C.2.A.2. İkinci çekim şekli ise –ası/-esi ekiyle yapılan çekimdir.
alasıyam, alasısan, alasıdır, alasıyıg, alasısınız, alasıdırla şeklinde yapılan çekime
Azerbaycan Türkçesinde fiilin lazım forması denir (Buran-Alkaya, 1999:
67).
I.C.2.A.3. Üçüncü çekim şekli ise istek kipinin çekiminden önce gerek kelimesi
getirilmek suretiyle yapılır. gerek gelem, gerek gelesen, gerek gele (Buran-
Alkaya, 1999: 67).
I.C.2.B. Güney Azerbaycan Türkçesinde Gereklilik
Güney Azerbaycan Türkçesinde de durum farklı değildir. –malı/-meli eki
yaygın olmamakla beraber gereklilik kipi çekimi için kullanılmaktadır. Gerek kelimesi
ile yapılan çekim ise hem Kuzey Azerbaycan’da olduğu gibi gerek kelimesi
önce şart, istek veya emir çekimli fiil sonra (gerek toylıyalım; gerek çullayak,
gerek bezene, gerek gelim, gerek çeke gibi); hem de şart, istek, emir çekimli fiil
önce gerek kelimesi sonra gelerek (ucalsa gerekdir, gedem gerek gibi) yapılmaktadır
(Sarıkaya, 1998: 292).
I.C.2.C. Irak Azerbaycan’ında Gereklilik
Irak Azerbaycanı’nda gereklilik kipi çekimi istek kipi çekiminin önüne
gerek veya gere kelimeleri getirilerek yapılır, bunun yanında –malı/-meli ekiyle
yapılan çekim de nadir olarak kullanılır: gere (k) gelim, gere (k) gelesen, gere (k)
gelsin, gere (k) geleg, gere (k) gelesiz, gere (k) gessinler çekiminin yanında çekmeli,
köçmeli gibi –malı/-meli ekiyle yapılmış gereklilik çekimleri de nadiren
görülür (Bayatlı, 1996: 395).
I.C.3. Gagavuz Türkçesinde Gereklilik
Gagavuz Türkçesinde gereklilik çekimi iki ayrı şekilde yapılmaktadır.
I.C.3.1. Birinci şekil Türkiye Türkçesinde olduğu gibi –malı/-meli ekiyle
yapılan çekimdir. Bu çekim yapılırken, şahıs zamiri gereklilik eki almış fiilden
önce gelir. bän almalı, sän almalı, o almalı, biz almalı, siz almalı, onnar almalı
(Özkan, 1996: 158).
I.C.3.2. İkinci çekim şekli ise Azerbaycan Türkçesindeki gerek kelimesi
ile yapılan çekim gibi istek çekiminin önüne lääzım kelimesi getirilerek yapılır:
lääzım gidäyim, lääzım gidäsin, lääzım gitsin, lääzım gidälim, lääzım
gidäsiniz, lääzım gitsinnär. lääzım kelimesi yardımıyla yapılan çekimde de zaman
zaman lääzım kelimesinden önce şahıs zamiri gelebilmektedir. bän lääzım
atlıyım, sän lääzım yazasın, siz lääzım işleyäsiniz gibi. Her iki çekim şeklinin de
olumsuzu kendisinden önce diil kelimesi getirilerek yapılmaktadır. diil olmalı, diil
saçmalı, diil lääzım gitmää, diil lääzım beklemää, diil lääzım gücendirmää
(Özkan, 1996: 158).
I.C.4. Türkiye Türkçesinde Gereklilik
Türkiye Türkçesinde gereklilik iki ayrı şekilde yapılmaktadır. Bunlardan
birincisi, –malı/-meli ekiyle yapılır. İkincisi ise, Türkçenin tarihi devirlerinde kullanılan
gerek kelimesi yardımıyla yapılan çekim etrafında gelişen yeni şekillerdir
(Zülfikar, 1980: 125; Zeynalov, 1993: 354).
I.C.4.1. Birinci şekilde –malı/-meli eki fiil kök veya gövdesi üzerine gelir
ve ondan sonra 1. tip şahıs eklerinin gelmesiyle çekim yapılır. Gelmeliyim, gelmelisin,
gelmeli, gelmeliyiz, gelmelisiniz, gelmeliler gibi.
I.C.4.2. İkinci çekim şekli gerek kelimesi ve onun eş anlamlıları etrafında
gelişen şekildir. Bu çekim şekli birkaç ayrı şekilde yapılmaktadır.
I.C.4.2.a. Şahıssız çekim: Fiil kök veya gövdesinden sonra -mak/-mek
isim-fiil eki, onun üzerine de gerek veya lâzım kelimesi getirilerek yapılır. Bu
şekilde şahıs ifadesi olmamasına rağmen genel bir şahıs ifadesi var demek mümkündür
(Koraş, 2005: 135-154).
I.C.4.2.b. gerek ve lâzım kelimesi ile yapılan şahıs belli olan çekim: Bu
şekilde fiil kök veya gövdesinden sonra –ma/-me isim-fiil eki, onun üzerine iyelik
ekleri ve sonra gerek/lâzım kelimesi getirilerek çekim yapılır. Yeni ortaya çıkan bu
şekilde, gerek kelimesi şekil ve zaman eklerini de alabilir. Böylece geçmiş, şimdiki,
geniş ve gelecek zamanlarda gereklilik çekimi yapılır, hatta aynı şekilde bunların
hikaye, rivayet ve şart çekimlerini de yapmak mümkündür (Koraş, 2005: 135-
154).
I.C.4.2.c. zor ve mecbur kelimeleri yardımıyla yapılan çekim: Bu kelimelerle
yapılan çekim yine iki ayrı şekilde yapılmaktadır. Bu kullanışta istek dışı,
yani kişinin kendi iradesinin dışında bir zorlama sözkonusudur.
I.C.4.2.d. Birinci şekilde, -mak/-mek isim-fiil eki almış bir fiilden sonra,
imek fiili üstüne şekil ve zaman eklerinden birisi ve şahıs eki almış, bahsedilen
kelimeler getirilerek yapılır (Koraş, 2005: 135-154).
I.C.4.2.e. zor ve mecbur kelimeleri ile yapılan ikinci çekim şekli ise kalyardımcı
fiili yardımıyla yapılır. Bulunma hali eki almış zor ve mecbur kelimelerinden
sonra gelen kal- yardımcı fiili bütün şekil ve zaman eklerini alarak kullanılır,
aynı zamanda birleşik çekim de yapılabilir. Kalmak yardımcı fiili, gereklilik
eki –malı/-meli dahil bütün şekil ve zaman eklerini alabilir (Koraş, 2005: 135-
154).
I.C.4.2.f. şart ve farz kelimeleri yardımıyla yapılan gereklilik: gerek ve
lâzım kelimeleri ile şahsa bağlı olarak yapılan çekimde olduğu gibi fiil kök veya
gövdesinden sonra –ma/-me isim-fiil eki üzerine iyelik ekleri ve sonra şart veya
farz kelimeleri getirilerek çekim yapılır. Şart ve farz kelimeleriyle yapılan çekimde,
imek fiili yardımıyla çekimin hikaye, rivayet ve şart birleşik çekimi de mümkündür
(Koraş, 2005: 135-154).
II. Çuvaş Lehçesinde Gereklilik
Çuvaş Türkçesinde gereklilik çekimi –malla/-melle eki ile yapılır (Bozkurt,
1999: 739; Yılmaz, 2002: 105). Epe kil-melle (<gelmeliyim), epe kil-mellemar
(<gelmemeliyim), ese kil-melle (<gelmelisin), pel mele (<bilmeli), vula-
malli (<okumalı).Yılmaz, gereklilik çekiminin yapıldığı bu eki gereklilik ortacı
olarak adlandırmaktadır. Çünkü ekin sıfat işlevi yaygındır. Kaymalla śın (<gitmesi
gereken adam); kimelle śın (<girmesi gereken insan) gibi (Yılmaz, 2002: 105).
III. Yakut Lehçesinde Gereklilik
Yakut Türkçesinde üç tip gereklilik çekimi vardır. Bunlar, geçmiş, şimdiki
ve gelecek zaman için ayrı ayrıdır (Kirişçioğlu, 1994: 88).
Geçmiş zamanda gerekliliğin olumlusu için iki, olumsuz çekim için ise üç
ayrı çekim şekli kullanılmaktadır. Olumlu çekimler; birincisinde fiil+-ar/-er sıfatfiil
eki+daax/-deexiyelik eki+ e- fiilinin görülen geçmiş zamanı; ikinci çekimde,
fiil+ -ıax sıfat-fiil eki+ iyelik eki+ e- fiilinin görülen geçmiş zamanı getirilerek
yapılır (Kirişçioğlu, 1994: 91). bar-ar-daax etim (<varmalıydım, varmam gerekti),
bar-ar-daax etiñ (<varmalıydın, varman gerekti) birinci tip çekimi için; barıax-
taax etim (<varmalıydım, varmam gerekti), bar-ıax-taax etin (<varmalıydın,
varman gerekti) ikinci tip çekim için örnektir. Olumsuz çekimler ise, fiil+ ıa
suoxtaax/-mıaxtaax/battax+e- fiilinin görülen geçmiş zaman çekimi eklenerek
yapılır. 1. tip olumsuz, bar-ıasouxtaax etim (<varmamam gerekti), bar-ıa
souxtaax etiñ (<varmaman gerekti); 2. tip olumsuz bar-ı-mıaxtaax etim (<varmamam
gerekti), bar-ı-mıaxtaax etiñ (<varmaman gerekti); üçüncü tip olumsuz
ise ba-battaax etim (<varmamam gerekti), bar-battaax etiñ (<varmamam gerekti)
şeklinde yapılır.
Mecburiyet ve vazife ifade eden şimdiki zamanda gereklilik, -ar/-er sıfatfiil
eki+taax isimden isim yapma eki ve onun üzerine gelen şahıs ekleri ile; olumsuz
çekiminde ise –ar/-er sıfat-fil eki yerine olumsuzu –pat/-pet eki getirilerek
yapılır (Kirişçioğlu, 1994: 88). bar-ar-daax-pın (<gitmeliyim, gitmem gerekiyor,
gitmek zorundayım), bar-ar-daax-xın (<gitmelisin, gitmen gerekiyor, gitmek
zorundasın) örnekleri olumlu çekim; bar-bat-taax-pın (<gitmemeliyim, gitmemem
gerekiyor, gitmemek zorundayım), bar-bat-taax-xın (<gitmemelisin, gitmemen
gerekiyor, gitmemek zorundasın) şimdiki zamanda gerekliliğin örnekleridir.
Gelecek zamanda gereklilik de iki ayrı şekilde yapılmaktadır. Birinci tip
çekim için, -ıax/-iex sıfat fiili+-taax/-teex+şahıs ekleri getirilerek olumlusu; -ıa/-
ie+suoxtaax+ şahıs ekleri getirilerek çekim yapılır (Kirişçioğlu, 1994: 89). ahıax-
taax-pın (<açmak zorunda kalacağım), ah-ıax-taax-xın (<açmak zorunda
kalacaksın); olumlu; ah-ıa-suoxtaax-pın (<açmak zorunda kalmayacağım), ah-ıasuoxtaax-
xın (<açmak zorunda kalmayacaksın) olumsuz çekimin örnekleridir.
İkinci tipin çekimi, olumlularda -ıax/-iex+tustaax+şahıs eki getirilerek
tek şekilde yapılırken, olumsuzlarda ise ıa/-ie suohtustaax+şahıs ekleri; -ıa suox
keriñneex+şahıs eki; -ıa+şahıs ekleri+ ete; -ıa+suox+-e fiilinin görülen geçmiş
zaman çekimi getirilerek yapılır (Kirişçioğlu, 1994: 89)1. ah-ıax-tustaax-pın
(<açmam gerekecek), ah-/ıax-tustaax-xın (<açman gerekecek) olumlu çekim; ahıa
suox tustaax-pın (<açmam gerekecek), ah-ıa-suox-tustaax-xın (<açman gerekecek)
1. tip olumsuz; ah-ıa-m ete (<açmamam gerekecek), ah-ıa-ñ ete (<açmamam
gerekecek) 2. tip olumsuz; ah-ıa soux etim (<açmamam gerekecek), ah-ıa
soux etiñ (<açmamam gerekecek) 3. tip olumsuz olmak üzere ikinci tipin ilk şeklindeki
olumsuz çekimle birlikte gelecek zamanda gerekliliğin ikinci tipte dört ayrı
olumsuz çekim şekli vardır.
SONUÇ
Türk Lehçelerinin hemen hemen hepsinde Eski Türkçede kullanılan gerek
kelimesi ile yapılan çekime benzer şekilde çekim yapılmaktadır. Bu Batı Türkçesi
lehçelerinin çoğunda, –malı/-meli eki ile yapılan çekimin yanında kullanılan ikinci
bir şekildir. Azerbaycan, Gagavuz ve Türkiye Türkçelerinde gerek kelimesinin
Arapça eş anlamlısı lâzım kelimesi ile de çekim aynen yapılmaktadır. Zaman zaman
gereklilik veya mecburiyeti ifade eden başka kelimelerle de çekim yapılabilmektedir.
Batı grubu Türk lehçelerinde kullanılan ikinci ortak çekim şekli, Güney
Azerbaycan ve Irak Azerbaycan’ı hariç, –malı/-meli ekiyle yapılan çekimdir (İlker,
1997: 125). En yaygın kullanılan şekil fiil tabanının üstüne –malı/-meli eki ve
sonra şahıs eki getirilerek yapılan çekimdir. Bunun yanında, bu ekle yapılan çekim
de zaman zaman farklı şekillerde yapılmaktadır. -malı/-meli eki almış fiilden önce
şahıs zamiri getirilerek yapılan çekim gibi.
Doğu Türkçesini oluşturan iki Lehçede de gereklilik çekimi kerek ve lazım
kelimeleri yardımıyla yapılmaktadır. Tek farklılık aynı işlevlerde kullanılan farklı
eklerin tercih edilmesidir.
Kuzey grubu Türk lehçelerinde de ise çekim kerek, gacet, teyis(ti) (tiyeş)
kelimeleri yardımıyla yapılmaktadır. Kırgız Türkçesinde istek çekimi gereklilik
çekimini de karşılamaktadır. Tatar Türkçesinde, Türkmen ve Gagavuz Türkçelerinde
olduğu gibi şahıs zamiri fiilden önce gelmektedir.
Çuvaş ve Yakut Lehçelerinde çekim, kullanılan ekler bakımından, farklı
şekilde yapılmasına rağmen çekimin mantığı Türkçenin genel mantığının dışına
çıkmamıştır.
Sonuç olarak şunu söylemek mümkündür: Türk Lehçelerinin hemen hepsinde
çekim mantığı aynen devam etmektedir. Eski Türkçede kullanılan kerek
kelimesi ile yapılan çekim şekli, farklı kelimelerle de olsa, bütün lehçelerde ortak
çekim şeklidir. Batı grubu lehçelerinde –malı/-meli sıfat fiil eki, iki saha hariç,
gereklilik kipi eki olarak yaygınlaşmıştır. Çuvaş lehçesinde -malı/-meli ekine benzer
şekilde –malla/-melle eki kullanılarak çekim yapılmaktadır. Yakut Lehçesinde
ekler farklı fakat mantık yine aynıdır.
Dipnotlar
1 E- fiilinin görülen geçmiş zaman, çekimi …etim, …etiñ, …ete, …etibit, …etigit,
…etiler şeklindedir (Kirişçioğlu, 1994: 98.
KAYNAKLAR
BAYATLI, Hidayet, 1996, Irak Türkmen Türkçesi, TDK, Ankara.
BORJAKOV, A-Sarıhanov, M-Söyegov, M-Hojayev, B-Ernazarov, S, 2000,
Türkmen Diliniñ Grammatikasy, TDK, Ankara.
BOZKURT, Fuat, 1999, Türklerin Dili, TC Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri Dizisi,Ankara.
BURAN, Ahmet-Alkaya, Ercan, 2001, Çağdaş Türk Lehçeleri, Akçağ yayınları,Ankara
COŞKUN, Volkan, 2000, Özbek Türkçesi Grameri, TDK, Ankara.
ECKMANN, Janos, 1988, “Çağatayca” Tarihi Türk Şiveleri, (Çev. M. Akalın), s.211-245, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara.
ERASLAN, Kemal, 1999, Mevlana Sekkakî Divanı, TDK, Ankara.
ERCİLASUN, Ahmet Bican, 1984, Kutadgu Bilig Grameri (Fiil), Ankara
ERGİN, Muharrem, 1980, Türk Dilbilgisi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
GABAİN, A. Von, 1988, Eski Türkçenin Grameri (Çev. M. Akalın), TDK, Ankara.
GÜLSEVİN, Gürer, 1997, Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, TDK, Ankara
HACIEMİNOĞLU, Necmettin, 1996, Karahanlı Türkçesi Grameri, TDK, Ankara
İLKER, Ayşe, 1997, Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil, TDK, Ankara.
KARAATLI, Recep, 1999, Leta’ifü’l-Kudsiyye (Giriş-Transkripsiyonlu Metin-Grammatikal Dizin), (Atatürk Üniveristesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum.
KAŞGARLI Sultan Mahmut, 1992, Modern Uygur Türkçesi Grameri, Orkun Yayınevi, İstanbul.
KİRİŞÇİOĞLU, Fatih, 1994, Saha Türkçesi Grameri, TDK, Ankara.
KORAŞ, Hikmet, 2005, “Türkiye Türkçesinde Gereklilik” Türklük Bilimi Araştırmaları,17. Sayı, Bahar, Niğde.
ÖNER, Mustafa, 1998, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, TDK, Ankara.
ÖZKAN, Nevzat, 1996, Gagavuz Türkçesi Grameri, TDK, Ankara.
ÖZTÜRK, Rıdvan, 1994, Yeni Uygur Türkçesi Grameri, TDK, Ankara., 1997, Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, TDK, Ankara.
ÖZMEN, Mehmet, 2003, “Gerek, Gerekmek ve Gereklilik Çekimi” Dil ve edebiyat Araştırmaları Sempozyumu 2003 Mustafa Canpolat Armağanı (Aysu Ata-Mehmet Ölmez), Ankara SARIKAYA, Mahmut, 1998, Güney Azerbaycan Türkçesi (Fonetik-Morfoloji-Sentaks), (Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), Kayseri.
TİMURTAŞ, Faruk Kadri, 1981, Eski Türkiye Türkçesi Grameri, XV., Yüzyıl Gramer- Metin-Sözlük, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları,İstanbul.
YILMAZ, Emine, 2002, Çuvaşça Çok zamanlı Morfoloji, Grafiker Yayınları,Ankara.
ZEYNALOV, Ferhat, 1993, Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Dilbilgisi, (Çev.Yusuf Gedikli) Cem/Kültür, İstanbul.
ZÜLFİKAR, Hamza, 1980, Yabancılar İçin Türkçe Dilbilgisi, Ankara.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder