Genel kanı, Osmanlı saltanatının tahta geçecek şehzadeyi belirleme işini layıkıyla yapamadığı yönündedir. Bu önce kardeşler arası meydan muharebelerine, sonra da saray içi entrikalara sebep oldu. Ama en önemlisi, bu kavgalar sonunda ülke bölünmedi
Adı üzerinde, şah çocuklarıdır; tahta geçenine ak bahtlı, geçemeyenine kara bahtlı denir. Roma’yı yönetenlerin meşhur söylemidir: “Aut Caeser aut nihil (Ya Sezar olursun ya hiç)”. Saltanat veraseti meselesini ciddi olarak ele alan iki tarihçi vardır; biri Halil İnalcık hocadır, 1950’lerde kaleme alınan önemli bir makaledir. İkincisi Yılmaz Öztuna’dır; Osmanlı veraset sistemini bilhassaFransa krallarınınkiyle mukayese eder. Bu tip analizlere ihtiyaç vardır.
Umumi hüküm; Osmanlı saltanatının tahta kimin geçeceği işini layıkıyla halledemediği yönündedir. Ettiğini zannettiği zamanda da tahta taze ve güçlü adaylardan çok ihtiyarlar geçmiştir. Çünkü 17’nci yüzyıldan itibaren ailenin en kıdemli erkeği tahta geçiyordu. Bu kıdem usulüne Avrupa’da “senioritas” denir. Öbür usule ise “ekber evlad” veya “primogenituras” denirdi.
Bu usul gerçekten de meydan muharebelerine sebep olmuştur. En beter örneği Cem Sultan ve
II. Bayezid arasındaki çatışmadır. Devlet ve hanedanın kabusudur ve iç savaşı önlemek için kardeş katli dahil her şey mubah görülmüş ve meydan muharebesini saray içi entrikalara çevirmek bir çözüm gibi algılanmıştır.
Cengiz Han’ın ve Timur’un imparatorlukları parçalandı
Her şeye rağmen Osmanlı saltanatının bütün İslam, Türk ve
hatta doğu monarşilerine göre üstün bir tarafı vardır. Taht hak edenlere bırakıldı veya bırakılmadı ama mülkün toprakları şehzadeler arasında taksim edilmedi. Cengiz Han imparatorluğu kendisinden sonra taksime uğradı; Timur’un muhteşem imparatorluğu çocukları arasında bölüşüldü, hatta Emevi imparatorluğu İspanya topraklarına ulaştığında hanedanın bir kısmı o bölgeyi kopardı.
Osmanlı ise ne parçalandı ne de hanedan izmihlale uğradı, altı buçuk asır başta kaldı. Osmanlı’yı ancak Birinci Büyük Savaş’taki yenilgi, modernleşen siyasi yapı ve cumhuriyetin ilanı sona erdirdi. Bu açıdan bir ortaçağ imparatorluğu modernleşti ve modern dünyanın şartları karşısındaAvusturya-Macaristan ve Rusya gibi ortadan kalktı.
İlk dönemin şehzadeleri padişahın yanında idareye ve orduda komutaya katılarak yetişirlerdi. Bu kuralın ilk firesi, Savcı bey hadisesi ile I. Murad devrinde verildi. Baştutan oğul katledildi ve
bir daha da Rumeli tarafında hiçbir şehzadeye sancak idaresi teslim edilmedi. 17. asra kadar şehzadeler sancaklarda idare öğrendiler.
Feridun Emecen gibi hocaların tespitine göre idarede herhangi bir sancak beyi veya beylerbeyinden üstün tarafları yoktu.
Kardeş katli azaldı ama dünyayı hiç bilmeyen şehzadeler yetişti
Sancaklarına yanlarında analarıyla giderlerdi. Demek ki geleceğin valide sultanı dahi sancakta yetişirdi. Tek istisna Hürrem Sultan’dır. Sancak şehzadelerinin aralarındaki taht kavgası malum; bu tip eğilimleri en sert şekilde önleyen Yavuz Selim ve Kanuni Sultan Süleyman oldu. Nizam-ı devlet ve selamet-i millet için evlat ve torun katli dahi mubahtı. III. Murad’ın beş ve III. Mehmed’in 19 kardeşini katlinden sokaktaki insan dahi yaka silkti ve dedikodular peş peşine gitti.
Olumsuz havayı I. Ahmed sancak şehzadeliği sistemini kaldırarak önledi. Ne var ki, bu tarihten sonra da saraya kapanan, dünyayı bilmez şehzadeler yetişti. IV. Murad gibi okur yazar ve genç yaşta büyük bir mareşal olan “adem ejderhası”nın ortaya çıkışı gerçekten bir istisnadır. Kardeş katli azaldı, birkaç vaka ile sınırlı kaldı. Kuşkusuz II. Mehmed (Fatih) gibi bir Rönesans senyörünün ve entelektüelinin Osmanlı sarayında yetişmesi de artık hayal oldu.
Hanedan, milletinin yüzünü kızartacak bilgisizlikte değildi
Gene de her şehzade belirli bir zanaat ve marifet öğrenirdi. Bu hanedanın ortak vasfıydı; kimi hattat, kimi mücevherci hatta sikkekesen, şehzade Seyfullah Efendi gibi minare mahyacılığında üstat, II. Abdülhamid gibi marangozlukta sınıf üstü bir deha, III. Selim gibi bir kompozitör ve 1924 sonrası sürgün yıllarında orta Avrupa şehirlerinde geçimini kemanıyla sağlayan şehzedeler bu geleneğin ürünüdür. Bu yıl kaybettiğimiz hanedan reisi Osman Ertuğrul Efendi de mükemmel bir müzisyendi.
Tanzimat döneminden sonra şehzadeler yavaş yavaş Harbiye ve Galatasaray gibi okullarda okur oldular. Askerlik hanedanın soyunda vardı, I. Cihan Harbi’nde Neslişah Sultan’ın babası ve halife Abdülmecid’in oğlu şehzade Ömer Faruk Efendi müttefikimiz Almanya’nın emrinde Fransa’ya karşı Marne cephesinde savaştı. Prens olarak kayırıldığı için değil, gerçekten kahraman ve nitelikli komutanlara verilen Almanya’nın en üstün “karakartal” nişanı ile taltif edildi. Osman Fuat Efendi Süveyş cephesinde yararlılık gösterdi ve hava kuvvetlerimizin oluşumunda büyük katkısı oldu.
16’ncı ve 18’inci asırların Topkapı Sarayı’ndaki şehzadeler mektebi, 19’uncu ve 20’nci asırlarda yerini Harbiye’ye, Galatasaray’a ve hâtta Viyana’daki Theresianum’a terk etmiştir. Bütün şehzadeler Falih Rıfkı beyin hatıratındaki gibi değildi, bazıları çok iyi yetişmiştir. Ama bu, devleti zamanın rüzgârlarına karşı tutmaya yetmemiştir. Şu kadarını söyleyelim: Birçok şark ve hatta bazı Avrupa hanedanlarının aksine Osmanlı sarayı ve hanedanı yeryüzünde mensubu olduğu milletin yüzünü kızartacak bilgisizlikte ve dirayetsizlikte bir zümre değildi.
Umumi hüküm; Osmanlı saltanatının tahta kimin geçeceği işini layıkıyla halledemediği yönündedir. Ettiğini zannettiği zamanda da tahta taze ve güçlü adaylardan çok ihtiyarlar geçmiştir. Çünkü 17’nci yüzyıldan itibaren ailenin en kıdemli erkeği tahta geçiyordu. Bu kıdem usulüne Avrupa’da “senioritas” denir. Öbür usule ise “ekber evlad” veya “primogenituras” denirdi.
Bu usul gerçekten de meydan muharebelerine sebep olmuştur. En beter örneği Cem Sultan ve
II. Bayezid arasındaki çatışmadır. Devlet ve hanedanın kabusudur ve iç savaşı önlemek için kardeş katli dahil her şey mubah görülmüş ve meydan muharebesini saray içi entrikalara çevirmek bir çözüm gibi algılanmıştır.
Cengiz Han’ın ve Timur’un imparatorlukları parçalandı
Her şeye rağmen Osmanlı saltanatının bütün İslam, Türk ve
hatta doğu monarşilerine göre üstün bir tarafı vardır. Taht hak edenlere bırakıldı veya bırakılmadı ama mülkün toprakları şehzadeler arasında taksim edilmedi. Cengiz Han imparatorluğu kendisinden sonra taksime uğradı; Timur’un muhteşem imparatorluğu çocukları arasında bölüşüldü, hatta Emevi imparatorluğu İspanya topraklarına ulaştığında hanedanın bir kısmı o bölgeyi kopardı. Osmanlı ise ne parçalandı ne de hanedan izmihlale uğradı, altı buçuk asır başta kaldı. Osmanlı’yı ancak Birinci Büyük Savaş’taki yenilgi, modernleşen siyasi yapı ve cumhuriyetin ilanı sona erdirdi. Bu açıdan bir ortaçağ imparatorluğu modernleşti ve modern dünyanın şartları karşısındaAvusturya-Macaristan ve Rusya gibi ortadan kalktı.
İlk dönemin şehzadeleri padişahın yanında idareye ve orduda komutaya katılarak yetişirlerdi. Bu kuralın ilk firesi, Savcı bey hadisesi ile I. Murad devrinde verildi. Baştutan oğul katledildi ve
bir daha da Rumeli tarafında hiçbir şehzadeye sancak idaresi teslim edilmedi. 17. asra kadar şehzadeler sancaklarda idare öğrendiler.
Feridun Emecen gibi hocaların tespitine göre idarede herhangi bir sancak beyi veya beylerbeyinden üstün tarafları yoktu.
Kardeş katli azaldı ama dünyayı hiç bilmeyen şehzadeler yetişti
Sancaklarına yanlarında analarıyla giderlerdi. Demek ki geleceğin valide sultanı dahi sancakta yetişirdi. Tek istisna Hürrem Sultan’dır. Sancak şehzadelerinin aralarındaki taht kavgası malum; bu tip eğilimleri en sert şekilde önleyen Yavuz Selim ve Kanuni Sultan Süleyman oldu. Nizam-ı devlet ve selamet-i millet için evlat ve torun katli dahi mubahtı. III. Murad’ın beş ve III. Mehmed’in 19 kardeşini katlinden sokaktaki insan dahi yaka silkti ve dedikodular peş peşine gitti.
Olumsuz havayı I. Ahmed sancak şehzadeliği sistemini kaldırarak önledi. Ne var ki, bu tarihten sonra da saraya kapanan, dünyayı bilmez şehzadeler yetişti. IV. Murad gibi okur yazar ve genç yaşta büyük bir mareşal olan “adem ejderhası”nın ortaya çıkışı gerçekten bir istisnadır. Kardeş katli azaldı, birkaç vaka ile sınırlı kaldı. Kuşkusuz II. Mehmed (Fatih) gibi bir Rönesans senyörünün ve entelektüelinin Osmanlı sarayında yetişmesi de artık hayal oldu.
Hanedan, milletinin yüzünü kızartacak bilgisizlikte değildi
Gene de her şehzade belirli bir zanaat ve marifet öğrenirdi. Bu hanedanın ortak vasfıydı; kimi hattat, kimi mücevherci hatta sikkekesen, şehzade Seyfullah Efendi gibi minare mahyacılığında üstat, II. Abdülhamid gibi marangozlukta sınıf üstü bir deha, III. Selim gibi bir kompozitör ve 1924 sonrası sürgün yıllarında orta Avrupa şehirlerinde geçimini kemanıyla sağlayan şehzedeler bu geleneğin ürünüdür. Bu yıl kaybettiğimiz hanedan reisi Osman Ertuğrul Efendi de mükemmel bir müzisyendi.
Tanzimat döneminden sonra şehzadeler yavaş yavaş Harbiye ve Galatasaray gibi okullarda okur oldular. Askerlik hanedanın soyunda vardı, I. Cihan Harbi’nde Neslişah Sultan’ın babası ve halife Abdülmecid’in oğlu şehzade Ömer Faruk Efendi müttefikimiz Almanya’nın emrinde Fransa’ya karşı Marne cephesinde savaştı. Prens olarak kayırıldığı için değil, gerçekten kahraman ve nitelikli komutanlara verilen Almanya’nın en üstün “karakartal” nişanı ile taltif edildi. Osman Fuat Efendi Süveyş cephesinde yararlılık gösterdi ve hava kuvvetlerimizin oluşumunda büyük katkısı oldu.
16’ncı ve 18’inci asırların Topkapı Sarayı’ndaki şehzadeler mektebi, 19’uncu ve 20’nci asırlarda yerini Harbiye’ye, Galatasaray’a ve hâtta Viyana’daki Theresianum’a terk etmiştir. Bütün şehzadeler Falih Rıfkı beyin hatıratındaki gibi değildi, bazıları çok iyi yetişmiştir. Ama bu, devleti zamanın rüzgârlarına karşı tutmaya yetmemiştir. Şu kadarını söyleyelim: Birçok şark ve hatta bazı Avrupa hanedanlarının aksine Osmanlı sarayı ve hanedanı yeryüzünde mensubu olduğu milletin yüzünü kızartacak bilgisizlikte ve dirayetsizlikte bir zümre değildi.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder